Herb i flaga Księstwa Cieszyńskiego zdają się być doskonale znane. Jednak zastanawialiście się kiedyś nad tym, skąd się wzięły? Jak wyglądały na przestrzeni wieków? Jaki przekaz ze sobą niosą? Dlaczego wyglądają tak, a nie inaczej? Gdzie się pojawiają i dlaczego?
Cofnijmy się zatem do epoki średniowiecza, gdzie, podobnie jak dzisiaj, ludzie zabiegali o prestiż. Tym bardziej, a nawet w szczególności, przedstawiciele władzy. Możliwości komunikowania się były znacznie ograniczone. Spory procent ludności nie umiał ani pisać, ani czytać, co nie było niczym nadzwyczajnym również wśród niektórych władców. Najprostszym zatem sposobem komunikacji stawały się proste obrazy – podobnie jak współcześnie rozpoznajemy niektóre produkty na podstawie logotypów; programy komputerowe na podstawie ikon itp., tak też i w średniowieczu kojarzono konkretne rzeczy z konkretnymi obrazkami.
Istotnym, a zarazem najbardziej dostępnym środkiem wyrażania pożądanych treści przez władzę był herb. W przypadku Piastów cieszyńskich chodzi oczywiście o herb książęcy. Wszystko, co było nim opatrzone, należało do księcia, którego większość poddanych nigdy nie widziała na własne oczy. Wszyscy jednak kojarzyli symbol władzy książęcej, jakim w przypadku Księstwa Cieszyńskiego był złoty orzeł w błękitnym polu. To on pojawiał się na budynkach, kamieniach granicznych, dokumentach, tarczach książęcych rycerzy, ubiorach książęcych urzędników, herbach miast i wszystkim tym, co należało do księcia, a styczność z tym mieli mieszkańcy księstwa oraz przybysze. Było to niezwykle istotne w czasach, gdzie nie było gazet i tabloidów, które donosiły codziennie o dworskich skandalach, publikując setki zdjęć monarchy, zarówno tych oficjalnych, jak i kompromitujących osobę władcy. Dlatego można zaryzykować stwierdzenie, że poddani byli wierni przede wszystkim symbolom władzy książęcej, a nie konkretnej osobie księcia.
Przyjrzyjmy się zatem historii herbu Księstwa Cieszyńskiego jako najistotniejszego i najtrwalszego symbolu porządku prawnego Piastów cieszyńskich. Warto jednak zauważyć, że pojęcie herbu Księstwa Cieszyńskiego jako autonomicznej jednostki państwowej, będącej lennem królów czeskich, pojawiło się w historiografii dość późno. Pierwotnie chodziło tylko i wyłącznie o herb władcy, który z czasem stał się herbem ziemi jako takiej.
Kiedy Mieszko I cieszyński obejmował władzę nad swoją częścią podziału Księstwa opolskiego, wszystkie dokumenty sygnował rodową pieczęcią z herbem Piastów opolskich. Najstarszy wizerunek tego herbu widnieje na pieczęci księcia Kazimierza I opolskiego z 1222 roku. Jest to zarazem najstarszy zachowany wizerunek orła na obecnych ziemiach polskich, starszy nawet od wizerunku godła Państwa Polskiego i to o ponad 70 lat. Mamy zatem do czynienia z wyjątkowym dziedzictwem heraldycznym. Warto jeszcze w tym miejscu zaznaczyć, że kiedy mówimy o herbie, to mamy na myśli tarczę herbową w kolorze błękitnym z umieszczonym na niej złotym orłem, sam orzeł – pozbawiony tarczy – jest natomiast godłem.
 |
| Pieczęć osobista Mieszka I cieszyńskiego |
Pieczęć odciśnięta w wosku niestety niewiele mówi nam o kolorystyce herbu. Podobnie zresztą jak najstarsza zachowana pieczęć Mieszka I cieszyńskiego, na której widzimy księcia we własnej osobie, trzymającego tarczę herbową i chorągiew książęcą. Z pomocą co do kolorystyki przychodzi nam dopiero fresk herbowy z zamku Lauf w Niemczech, gdzie zostało namalowanych 112 herbów rycerstwa ziem Korony Czeskiej, gdyż w okresie budowy zamku teren ten należał do Królestwa Czeskiego. Fresk z 2. połowy XIV wieku przedstawia herb księcia Władysława Opolczyka z zachowanymi fragmentami kolorystyki błękitnej i złotej.
 |
| Strona herbarza Geldrii |
Dokładnie ten sam herb przedstawiony został w Herbarzu Geldrii sporządzonego przez Claesa Heynena ok. 1396 roku na zlecenie księcia Geldrii. Herbarz ten potwierdza jedynie kolorystykę z Zamku Lauf.
Niemniej istotny zdaje się być klejnot herbowy w owym czasie umieszczany nad hełmem w koronie. Na najstarszej zachowanej pieczęci Kazimierza I brakuje tego elementu. Podobnie zresztą na pieczęci jego syna Władysława I opolskiego. Wizerunek klejnotu herbowego pojawia się natomiast na pieczęciach synów Władysława I opolskiego – zarówno na pieczęci Mieszka I cieszyńskiego, Kazimierza I bytomskiego, Bolesława I opolskiego oraz Przemysława I raciborskiego. Zgodnie z ich pieczęciami klejnot herbowy stanowiły pawie pióra. Natomiast ich liczba różniła się w zależności od księcia. W przypadku Mieszka I cieszyńskiego liczba pawich piór wynosi 27 sztuk, co potwierdza również pieczęć jego syna Władysława I oświęcimskiego. Na pieczęci Mieszka I cieszyńskiego oraz Przemysława I raciborskiego pióra umocowane są dodatkowo na obręczy, z której zrezygnował już Władysław I oświęcimski.
Z kolei drugi syn Mieszka I cieszyńskiego – Kazimierz I cieszyński zastąpił dotychczasowy klejnot herbowy wizerunkiem wzlatującego złotego orła, o czym świadczy zachowana osobista pieczęć. Do takiej samej zmiany doszło u jego kuzynów z linii książąt opolskich, co jasno potwierdza wspomniany już Herbarz Geldrii. W czasach najwybitniejszego z Piastów cieszyńskich – Przemysława I Noszaka – książęcy orzeł stopniowo upodabnia się swym kształtem do orła Cesarstwa Rzymskiego, co jest jedynie dowodem aspiracji księcia, a zarazem ówcześnie panującej mody, której punkt odniesienia stanowił w owym czasie dwór Luksemburgów.
Z XIV wieku pochodzi kilka istotnych zabytków heraldycznych z wizerunkiem orła książąt cieszyńskich. Są to przede wszystkim pieczęcie książęce, które przedstawiają najdokładniejszy wizerunek książęcego orła, ale również płytki posadzkowe znalezione na cieszyńskim zamku, a także tarcza herbowa z narożnika krenelażu Wieży Piastowskiej, stanowiąca najstarszy zabytek heraldyczny tego typu w obecnej Polsce.
Strona z Codex Bergshammar
Praktycznie do połowy XV wieku zmiany w wizerunku orła książąt cieszyńskich, jak również opolskich, były raczej minimalne. Nadal był to orzeł w wersji gotyckiej z piórami skierowanymi w dół, posiadający lub nieposiadający przepierzenia w zależności od zachowanego zabytku i panującej mody. Należy również nadmienić, że do połowy XV wieku klejnot herbowy przedstawiał wzlatującego złotego orła, co potwierdza Codex Bergshammar z pierwszej połowy tego stulecia. Dopiero w drugiej połowie XV wieku klejnot herbowy stał się powtórzeniem wizerunku orła z tarczy herbowej, na co jasno wskazuje Ortenburger Wappenbuch, powstały na zamówienie bawarskiej rodziny hrabiów von Ortenburg w latach 1466–1473.
 |
| Strona z Ortenburger Wappenbuch |
Druga połowa XV wieku przyniosła też kolejną zasadniczą zmianę. Otóż orzeł książąt cieszyńskich, zresztą podobnie jak orzeł książąt opolskich, został ukoronowany, co podniosło ich status. Odtąd herb Księstwa Cieszyńskiego i herb Księstwa Opolskiego stały się pełnoprawnymi herbami państwowymi. Korona bowiem symbolizuje odtąd suwerenność, w odróżnieniu od wcześniejszego orła niekoronowanego, który był zaledwie orłem ziemskim. Wpływ na ten stan rzeczy miała bez wątpienia panująca w Królestwie Czeskim sytuacja związana z sukcesją tronu po wojnach husyckich. Stosunek lenny książąt cieszyńskich wobec królów czeskich rozluźnił się wówczas na tyle, że praktycznie niemal przestał istnieć, co było jedną z podstawowych przyczyn „koronacji” książęcego orła. Innym, choć mniej prawdopodobnym powodem dodania korony do herbu książąt cieszyńskich, o którym warto wspomnieć, a jaki przytaczają historycy, mogło być przejęcie władzy w Głogowie w roku 1460 przez Przemysława II cieszyńskiego (po śmierci starszego brata, Władysława). Według tej teorii XIV-wieczni Piastowie głogowscy tytułowali się Dziedzicami Królestwa Polskiego i być może na bazie tej tradycji, korona – jako symbol władzy królewskiej – przeniknęła do herbu książąt cieszyńskich.
 |
| Płytka posadzkowa z cieszyńskiego zamku |
W każdym razie od 2. połowy XV wieku ukoronowany orzeł książąt cieszyńskich widnieje na pieczęciach książęcych oraz na zabytkach architektonicznych, wśród nich najbardziej znane są zielone płytki posadzkowe, wykonane na zamówienie księcia Przemysława II, które zdobiły posadzki komnat reprezentacyjnych cieszyńskiego zamku.
 |
| Osobista pieczęć księcia Przemysława II cieszyńskiego |
Największa zmiana w wizerunku cieszyńskiego orła została dokonana dopiero w XVI wieku. Wówczas książęcy orzeł przybrał swoją renesansową formę z uniesionymi i rozłożonymi skrzydłami. Z uwagi na bliskie kontakty książąt cieszyńskich z dworem Jagiellonów, książęcego orła bezpośrednio wzorowano na jagiellońskim orle Królestwa Polskiego. Jego wizerunek znamy z licznych zabytków oraz pieczęci książęcych. Najbardziej majestatycznym artefaktem pochodzącym z początku XVII wieku jest książęca chorągiew wojskowa wykonana na zlecenie księcia Adama Wacława w 1605 roku.
 |
| Chorągiew wojskowa księcia Adama Wacława z 1605 roku |
Po wymarciu linii Piastów cieszyńskich w 1653 roku władzę w księstwie przejęli Habsburgowie. Przejęli nie tylko ziemię, lecz także piastowski symbol – złotego, koronowanego orła w błękitnym polu. Odtąd herb książąt cieszyńskich nie jest już herbem rodowym, dynastia posługująca się nim wygasła bowiem z dniem śmierci Elżbiety Lukrecji. Wraz z objęciem tronu przez Habsburgów staje się on zatem herbem konkretnej ziemi – Księstwa Cieszyńskiego – co odzwierciedlają późniejsze zabytki heraldyczne. Od tego momentu na herbie Cesarstwa Austrii, aż do 1867 roku, wśród licznych herbów ziem należących do Habsburgów, pojawia się wizerunek orła Księstwa Cieszyńskiego. Znika z herbu Austrii dopiero w momencie powstania Austro-Węgier, natomiast pozostaje częścią prywatnej heraldyki linii Habsburgów cieszyńskich i żywieckich po dziś dzień.
 |
| Herb Cesarstwa Austrii XIX wiek |
Ostatni raz na dokumencie urzędowym orzeł Księstwa Cieszyńskiego pojawia się w 1921 roku na pieczęci Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego. Z kolei książęcy orzeł jako taki formalnie funkcjonuje do dziś w herbach miejskich na terenie dawnego Księstwa Cieszyńskiego. Jego forma pozostaje praktycznie niezmienna od XVI wieku. Zawsze jest to renesansowy, złoty orzeł z czerwonym językiem, rozpostarty na błękitnej tarczy herbowej. Jego właściwy wizerunek prezentują zabytki z XVI wieku, z kolei na przestrzeni lat nagromadziło się mnóstwo wizerunków rysowanych przez wszelakich artystów, które nie do końca odpowiadają stanowi rzeczywistemu. Najdokładniejszy kształt orła książąt cieszyńskich zachował się na okładce Ustawy Krajowej Księstwa Cieszyńskiego i jest on tożsamy z książęcymi pieczęciami.
 |
| Okładka Ustawy Krajowej Księstwa Cieszyńskiego |
Błękit w kontekście heraldyki symbolizuje wierność, czystość, prawdę, siłę, wiarę i trwałość. Z kolei złoto oznacza mądrość, chwałę, bogactwo, majestat i stabilność. Od wieków połączenie błękitu i złota stanowi najdostojniejszy układ kolorystyczny powiązany z tym co boskie i niezniszczalne. Jak się okazuje, dokładnie tak samo jest w przypadku symboliki Piastów cieszyńskich, do której od stuleci odwołują się kolejne pokolenia, a orzeł książąt cieszyńskich, pomimo licznych zawieruch dziejowych, nadal dumnie rozpościera swe opiekuńcze skrzydła nad tą ziemią.