Koło młyńskie za cztery reńskie, czyli co i za ile w dawnym Księstwie Cieszyńskim

Popularna w naszym Księstwie Cieszyńskim dziecięca wyliczanka rozpoczyna się od słów: „koło, koło młyński za ty cztyry ryński...”, ale czy dziś w XXI wieku na pewno wiemy, czym są owe „cztyry ryński”? Najpewniej powtarzamy tę wyliczankę, bo „cztyry ryński” dobrze się rymują z „koło młyński”. Nie zwracamy przy tym uwagi na istotny szczegół mówiący wiele o historii naszego regionu. W wyliczance posługujemy się bowiem starą, austriacką jednostką monetarną, czyli guldenem.


Jarmark na cieszyńskim rynku ok. 1900 roku

Niejeden z nas zadawał sobie pewnie pytanie: jak wyglądała codzienność naszych przodków w Księstwie Cieszyńskim? Dlatego dziś odwiedzimy cieszyński targ, który w dawnych czasach, był najważniejszym rynkiem wymiany towarów, gdzie zjeżdżali sprzedawcy z całego Księstwa Cieszyńskiego, sąsiednich regionów, a czasem nawet odległych krajów.

Zanim jednak wyruszymy na historyczne zakupy, musimy zapomnieć o znanych nam współcześnie miarach i wagach, odrzucić pomoc kalkulatora czy kartę płatniczą. W domu zostawmy też zarobione złotówki czy korony, a nawet euro, które w tym wypadku są zaledwie świstkami papieru i kawałkami blachy.

Dawne miary i wagi w Księstwie Cieszyńskim

Zacznijmy od miar i wag obowiązujących w naszym regionie. Księstwo Cieszyńskie jako część Cesarstwa Austriackiego posługiwało się oczywiście austriackimi miarami i wagami. Ujednolicony system miar i wag został wprowadzony w 1756 roku przez cesarzową Marię Teresę i był stosowany do 1892 roku.

Tak przedstawia się tabela miar i wag w Księstwie Cieszyńskim w latach 1756–1892:

DŁUGOŚĆ
handlowa
  • 1 cal wiedeński = 0,0264 m
  • 1 łokieć wiedeński (miara podstawowa) = 29,46 cala = 0,7792 m
drogowa i rolna
  • 1 stopa wiedeńska = 0,3161 m
  • 1 sążeń wiedeński (miara podstawowa) = 6 stóp = 1,8966 m
  • 1 mila pocztowa austriacka = 4000 sążni = 7585,6 m

POWIERZCHNIA (rolnicza)
  • 1 sążeń kwadratowy wiedeński = 3,597 m2
  • 1 miara = 533 1/3 sążnia kwadratowego = 1918,5 m2
  • 1 morga dolno austriacka (miara podstawowa) = 3 miary = 1600 sążni kwadratowych wiedeńskich = 5755 m2

OBJĘTOŚĆ
ciał sypkich
  • 1 garniec (miara podstawowa) = 3,8438 l
  • 1 achtel = 2 garnce = 7,6858 l
  • 1 ćwiertnia = 2 achtele =15,375 l
  • 1 korzec = 32 garnce = 120,6 l
płynów
  • 1 zajdel = 0,356 l
  • 1 miara (miara podstawowa) = 4 zajdle = 1,415 l
  • 1 wiadro wiedeńskie = 40 miar = 56,6 l

MASA
  • 1 łut (miara podstawowa) = 0,0175 kg
  • 1 funt = 32 1/10 łuta = 0,560 kg
  • 1 kamień = 20 funtów = 11,2 kg
  • 1 cetnar = 5 kamieni = 56,02 kg

Jednostki monetarne w Księstwie Cieszyńskim

Historia cieszyńskiego mennictwa sięga samych początków istnienia naszego księstwa. Już w średniowieczu książęta cieszyńscy bili swoją własną walutę, co było w owych czasach najwyższą oznaką suwerenności państwowej. Z pierwszego dziesięciolecia istnienia Księstwa Cieszyńskiego pochodzi zapis „Fritto, monetarius noster Tessinensis”, co daje nam jasny przekaz, że pierwszym mincerzem cieszyńskim był niejaki Fritto. Najstarszą odkrytą monetą jest halerz cieszyński księcia Przemysława I Noszaka z 1384 roku. Do najokazalszych monet należą te pochodzące z czasów Wacława III Adama, z których znamy grosze, halerze, trzeciaki, czworaki i talary cieszyńskie. W czasach rządów jego syna, Adama Wacława, zaczęto bić również krajcary cieszyńskie i półtalary cieszyńskie. Pierwsi książęta cieszyńscy z dynastii habsburskiej kontynuowali bicie lokalnych monet Księstwa Cieszyńskiego, jednak już w 1655 roku po śmierci Gerloffa – ostatniego mincerza Księstwa Cieszyńskiego mennictwo zanika. Od tej pory w Księstwie Cieszyńskim, tak jak w całej Austrii, obowiązywał jednolity austriacki system monetarny. Składał się on z talara, guldena i krajcara. Do 1857 roku 1 talar był równy 2 guldenom, a 1 gulden był równy 60 krajcarom. W latach 1857–1892 1 talar był równy 1,5 guldena, a 1 gulden równał się 100 krajcarom.

Najpowszechniejsze wśród ludu były guldeny, zwane potocznie ryńskimi i krejcary. Talary pojawiały się w rękach zwykłych mieszkańców bardzo rzadko, a czasem wcale. Dlatego to właśnie ów ryński i krejcar jako waluta utrwaliły się w lokalnym folklorze, czego dowodem jest przytoczona na początku wyliczanka o cztyrech ryńskich. Również krajcary dotrwały choćby w tradycyjnym wierszyku deklamowanym przez panów na śmigus-dyngus: prziszlimy tu po śmierguście, jyny nas też nie wyrzyńcie, kope wajec podarujcie, a krejcarków nie żałujcie.

Co i ile kosztowało na cieszyńskim targu?

Jak wiemy z wyliczanki koło młyńskie można było kupić już za 4 reńskie. Już a może aż za 4 reńskie? Niestety nie dysponujemy dokładnymi zapiskami o zarobkach na przełomie XVIII i XIX wieku. Przykładowo w 1798 roku, roczny dochód parobka wynosił około 18 złotych reńskich (dalej: złr), dziewki służebnej 8 złr i 15 krajcarów. Już w 1848 roku roczny dochód parobka wynosił jakieś 35 złr, dziewki służebnej 20 złr, a pomocnik w gospodarstwie zarabiał 15 krajcarów dziennie. W 1884 roczny dochód parobka wzrasta do około 50 złr, a pomocnik w gospodarstwie zarabia 50 krajcarów dziennie, urzędnik niższej rangi zarabiał wtedy 25 złr na miesiąc, murarz 35 złr miesięcznie, ale trzeba pamiętać, że ten ostatni był zimą bezrobotny.

W 1798 roku ceny na targu w Księstwie Cieszyńskim kształtowały się mniej więcej tak:

1 funt mięsa wołowego – 6 krajcarów
1 funt mięsa wieprzowego – 5 krajcarów
1 funt mięsa cielęcego – 5 krajcarów
1 korzec żyta – 1 złoty ryński i 58 krajcarów
1 korzec pszenicy – 4 złote ryńskie
1 korzec jęczmienia – 1 złoty ryński i 43 krajcary
1 korzec owsa – 42 krajcary
1 wóz siana – 2 złote reńskie
1 bochen chleba – 15 krajcarów
1 beczka piwa – 8 złotych reńskich

W 1848 roku:

1 koń – 60 złotych reńskich
1 krowa – 20 złorych reńskich
1000 cegieł – 10 złotych reńskich
1 funt mięsa wołowego – 15 krajcarów
1 funt mąki pszennej – 15 krajcarów
1 kiełbaska – 5 krajcarów
1 jajko – 2 krajcary
1 bochen chleba – 25 krajcarów
1 funt soli – 4 krajcary
1 funt masła – 35 krajcarów
1 miara mleka – 3 krajcary
1 garnitur męski – 12 złotych reńskich
1 koszula – 80 krajcarów
1 para butów – 4 złote reńskie
1 paczka tytoniu – 4 krajcary
1 funt miodu – 50 krajcarów
1 funt kawy ziarnistej – 1 złoty reński i 20 krajcarów

Należy jednak pamiętać, że wiejskie gospodarstwo domowe było praktycznie samowystarczalne. Tak więc na targu dokonywano zakupu tego, czego nie można było zrobić lub wyhodować w obrębie własnego gospodarstwa. Nadmiar sprzedawano na targu w mieście, toteż podane ceny najczęściej dotyczyły mieszkańców miast, którzy zarabiali stosunkowo więcej i mogli sobie pozwolić na kupno choćby chleba za 25 krajcarów. Pamiętajmy jednak, że bochen chleba ważył wtedy od 3 do 5 kilogramów, tak więc starczał na długo. Nie można też zapomnieć, że funkcjonowała zasada targowania się o cenę i transakcja barterowa, to jest wymiana towaru za towar. Zatem można było pójść na targ bez pieniędzy (dziś coś takiego jest nie do pomyślenia) i wymienić ze sprzedawcą swój wyrób za coś, czego brakowało w domu.

Austriackie guldeny były swego rodzaju euro swojej epoki. Można nimi było zapłacić w każdym zakątku cesarstwa, a nawet gdzieniegdzie za granicą. Jedyna różnica pomiędzy guldenem a euro jest taka, że ten pierwszy bity był w szczerym srebrze.