Nie posiadała tytułu
księżnej cieszyńskiej, ten należał do jej ojca, męża, a
później syna. Ona stała zawsze jakby obok, a jednak wywarła
ogromny wpływ na Księstwo Cieszyńskie jako cesarzowa rzymska,
królowa Niemiec, Węgier, Czech, Galicji i Lodomerii, arcyksiężna
Austrii, księżna Burgundii, Styrii, Karyntii, Krainy, wielka
księżna Siedmiogrodu etc. etc. O kim mowa? O Marii Teresie
Habsburg, jednej z najpotężniejszych kobiet swojej epoki. Dziś
przypada 300. rocznica jej urodzin, dlatego warto napisać kilka słów
na temat tej arcyciekawej postaci.
 |
| Portret cesarzowej Marii Teresy, wg. Martina van Meytens'a |
Czasy jej rządów
doskonale zapisały się w pamięci dawnych mieszkańców Księstwa
Cieszyńskiego, o czym świadczy zachowane w gwarze cieszyńskiej
powiedzenie: za Maryje Terezyje.., odnoszące się do czegoś,
co było już dawno temu. Jednak współcześni mieszkańcy regionu
nie doceniają jej osoby i wkładu, jakim przysłużyła się
rozwojowi naszego księstwa, często milcząco godząc się na
szerzenie kłamliwej wersji historii. Warto przypomnieć, że jej
portret wisiał w Sali Sesyjnej cieszyńskiego ratusza jeszcze w 2006
roku. Został usunięty, bo Maria Teresa razem z całym habsburskim
dorobkiem historycznym naszego regionu, nie wpisuje się w tę jedyną,
słuszną i najprawdziwszą wersję historii... Każdy medal ma
jednak dwie strony... Przyjrzymy się zatem temu co zawdzięczamy
Marii Teresie jako mieszkańcy Księstwa Cieszyńskiego i temu, czego
w dużej mierze nie usłyszymy w szkole czy nawet na
lokalnych spotkaniach poświęconych historii naszego pięknego
regionu.
Maria Teresa Habsburg
urodziła się 13 maja 1717 roku w Wiedniu jako córka cesarza Karola
VI i jego żony Elżbiety von Braunschweig-Wolfenbüttel. 12 lutego
1736 poślubiła w Wiedniu księcia Lotaryngii Franciszka Stefana,
syna księcia Leopolda Lotaryńskiego i Elżbiety Charlotty, córki
księcia Filipa I Orleańskiego. W październiku 1740 roku objęła,
wraz z mężem, tron w Wiedniu, jednak sukcesja w krajach
dziedzicznych była niepewna. W takiej sytuacji pomoc małżonkom
zaproponował król Prus Fryderyk II Wielki. Zapłatą za nią miał
być Śląsk, który Fryderyk, nie pytając nikogo o zgodę, zagarnął
w ciągu dwóch miesięcy, między grudniem 1740 a lutym 1741. 10
kwietnia 1741 roku armia austriacka została pokonana w bitwie pod
Małujowicami. Klęska austriacka usankcjonowała rozbiór Śląska.
17 maja 1742 Prusy zwyciężyły wojska austriackie pod Chotusicami.
Maria Teresa została zmuszona 11 czerwca 1742 roku we Wrocławiu do
podpisania pokoju oddając Prusom Śląsk, oprócz Księstwa
Cieszyńskiego, Księstwa Opawskiego i Księstwa Karniowskiego. W tym
momencie rozchodzą się drogi Śląska jako jednolitego kulturowo
tworu. W sześćdziesiąte drugie urodziny Marii Teresy 13 maja 1779
roku podpisano w Cieszynie układ pokojowy kończący szereg wojen,
toczonych od roku 1740 przez króla pruskiego Fryderyka II i elektora
bawarskiego Karola IV Teodora przeciwko monarchii habsburskiej, którą
współrządzili cesarzowa Maria Teresa i jej syn Józef II.
Najukochańsza z córek Marii Teresy otrzymała w 1766 roku Księstwo
Cieszyńskie w wianie i odtąd nasz region stał się perłą w
koronie Habsburgów.
Z podstawowych informacji
pozostaje jeszcze kwestia udziału Marii Teresy w rozbiorach Polski.
Otóż Austria nie planowała żadnej ekspansji na północ od
Karpat, ale liczyła, że to, co uda jej się uzyskać kosztem
Polski, zdoła wymienić z Prusami na Śląsk. Ziemie polskie miały
być wyłącznie kartą przetargową w negocjacjach o Śląsk, na
którym Marii Teresie zależało dużo bardziej. Sama cesarzowa
odnosiła się podobno dość przyjaźnie do Polski. Faktem jest, że
udzieliła azylu konfederatom barskim na Górnych Węgrzech. Kiedy
przedstawiono jej do podpisu traktat rozbiorowy, podobno miała
zapłakać. W rzeczywistości Polska była jej obojętna, liczył się
wyłącznie Śląsk i gdyby w 1742 roku go nie straciła, to rozbioru
Polski samodzielnie dokonałyby Prusy i Rosja, a Księstwo
Cieszyńskie graniczyłoby na rzece Białej z Caratem Rosji.
Dobra Matka swoich
wiernych ludów
Choć Maria Teresa nie
była dobrym strategiem wojskowym i więcej traciła niż zyskiwała,
to już jako gospodyni rządzonych przez siebie krajów sprawdzała
się doskonale. Jej największym osiągnięciem są przeprowadzone w
całej monarchii reformy, które miały niebywały wpływ na dalsze
losy Księstwa Cieszyńskiego, z czego mało kto zdaje sobie dziś
sprawę. Dlatego przyjrzymy się najważniejszym z nich.
 |
| Strona tytułowa dokumentu z 13 marca 1747 roku, w którym Maria Teresa potwierdza 23 dokumenty wydane dla miasta Frydka przez piastowskich władców od 1423 roku |
Pierwszą i jedną z
najważniejszych reform był Powszechny porządek medyczny
wydany w 1753 roku. Od tej pory w całym państwie habsburskim
wszystko co jest związane z medycyną podlegało tak zwanej
Medycznej Deputacji Dworskiej w Wiedniu, w imieniu której
działały na terenie poszczególnych regionów monarchii Komisje
Medyczne i Sanitarne. Do ich zadań należało wizytowanie i
sprawdzanie stosowania się do zaleceń reformy „gabinetów”
lekarskich, szpitali, aptek, itp. Komisje regulowały także ceny
lekarstw i zwalczały wszelkiego rodzaju zabobonne praktyki. Reforma
zakazywała aptekarzom leczenia i wydawania diagnozy chorób,
lekarzom zaś zakazywała przygotowywania lekarstw, za wyjątkiem ich
własnych sprawdzonych i urzędowo zaakceptowanych przez komisję. W
1770 roku wydano dodatkowo Generalny Medyczny Akt Normatywny,
który jest zalążkiem współczesnych kodeksów prawnych
dotyczących zdrowia, w krajach wchodzących dawniej w skład państwa
habsburskiego. Oznacza to, że zachodnia część współczesnego
Księstwa Cieszyńskiego korzysta z tych rozwiązań do dnia
dzisiejszego, wschodnia natomiast zamieniła je na rozwiązania z
Imperium Rosyjskiego.
Constitutio Criminalis
Theresiana, powszechnie nazywane Terezjaną lub „prawem
gardłowym”. Było to ujednolicone w całej Austrii prawo karne i
sądownicze wydane w 1768 roku. Do tego czasu obowiązywała w
Księstwie Cieszyńskim Ustawa Krajowa Księstwa Cieszyńskiego
wydana w 1573 roku przez księcia Wacława III Adama. Constitutio
Criminalis Theresiana opierał się na wcześniejszych
rozwiązaniach prawnych krajów wchodzących w skład monarchii
habsburskiej. W związku z tym cały czas przewidywał karę śmierci
i stosowanie tortur, co czyniło go wyjątkowo okrutnym. Jednym z
punktów były tortury i to, w jaki sposób „torturować
poprawnie”. W 1776 Maria Teresa wydała nowelizację tej reformy i
ostatecznie zakazała torturowania. Oto przykładowe kary, jakie
zawierała Terezjana: za obrazę Boga groziło odcięcie języka,
odrąbanie ręki i następne spalenie na stosie; za uprawianie aktu
płciowego ze zwierzętami groziła natychmiastowa śmierć przez
powieszenie lub ścięcie. Terezjana zawierała też jeden martwy
paragraf dotyczący ścigania czarownic. Za uprawianie czarów groził
stos. Maria Teresa sprzeciwiła się jednak już w 1756 roku
polowaniu na czarownice, tak więc zapis o czarownicach był martwym
prawem. Karę śmierci ostatecznie zniesiono w państwie habsburskim
w 1781 roku, a więc rok po śmierci Marii Teresy, jednak to właśnie
ona była inicjatorką tej nowelizacji.
 |
| Theresiana, okładka drukowanego wydania z 1769 roku |
Nowością bez
konkurencji w skali Europy był wydany w 1757 roku Kataster Marii
Teresy, a więc spis ziemi, domów i mieszkańców w całym
Państwie Habsburgów. W rzeczywistości był to drugi dokument,
który nawiązywał do katastru wydanego w latach 1741–1748. Ten
pierwszy zawierał sporo błędów, które poprawiono w drugim
katastrze z roku 1757. Kataster Marii Teresy stanowi dziś
nieocenione źródło informacji dla historyków i genealogów
amatorów. Możemy w nim bowiem znaleźć informacje o posiadanym
przez naszych przodków majątku. Zainteresowani przeglądaniem
Katastru Marii Teresy z terenów Księstwa Cieszyńskiego
muszą się udać do Archiwum Narodowego w Pradze i Archiwum
Narodowego w Brnie, gdzie znajduje się Kataster Marii Teresy
sporządzony dla Krajów Korony Świętego Wacława.
 |
| Fragment katastru Marii Teresy |
Najbardziej znana z
reform Marii Teresy to reforma szkolna z 1774 roku. Reforma ta dała
początek szkołom publicznym. Obowiązek szkolny dotyczył dzieci
wszystkich stanów w wieku od 6 do 12 lat. W szkołach nauczano
religii, czytania, pisania i liczenia, a także budownictwa i podstaw
łaciny. W każdej parafii (jedna parafia obejmowała wtedy
kilkadziesiąt kilometrów) powstały szkoły dwuklasowe, w większych
miastach szkoły trzyklasowe, a w stolicach (regionów, dla księstwa
był to Cieszyn) tzw. szkoły normatywne (prawne). W miastach
otwierano także szkoły przygotowujące do zawodu. W szkołach
wiejskich nauczano w języku ludu, w pozostałych zajęcia były
prowadzone po niemiecku. To właśnie ta reforma sprawiła, że w
Księstwie Cieszyńskim wykształciła się lokalna inteligencja
wywodząca się z rodzin chłopskich. Dzięki Marii Teresie możemy
poszczycić się takimi zabytkami piśmienniczymi, jak choćby
pamiętniki Jury Gajdzicy z Cisownicy. Lud Księstwa Cieszyńskiego
umiał czytać, pisać i liczyć, co na ziemiach na północny-wschód
od rzeki Białej, jeszcze w latach 50. XX wieku należało do
rzadkości.
Kolejnymi ciekawostkami
są: wprowadzenie przez Marię Teresę pierwszych banknotów w 1759
roku; wprowadzenie obowiązku numeracji domów co wynikało z reformy
katastralnej; wydanie tzw. Patentu Przeciwpożarowego, który
nakazywał budować domy z kamienia lub cegły (na wsiach obchodzono
to prawo na dwa sposoby: 1. tynkowano drewniane domy z zewnątrz, 2.
drewniane domy malowano z zewnątrz wapnem, dzięki czemu z daleka
wyglądały jak murowane. Cesarscy urzędnicy nie wchodzili do
chłopskich zagród i sprawdzali domy z daleka. Widząc białe fasady
zaznaczali w dokumentach, że wieś była murowana).
Po Marii Teresie władzę
przejął jej syn Józef II, który kontynuował dzieło matki,
wydając kolejne patenty i rozporządzenia − stoją one u podstaw
współczesnego, nowoczesnego państwa. W literaturze najczęściej
można się spotkać z pojęciem: reformy Marii Teresy i Józefa
II. Wszystko dlatego, że nie da się dokładnie rozdzielić
jednych od drugich, gdyż Maria Teresa i Józef II wspólnie
reformowali przestarzałą monarchię. To, co zaczęła Maria Teresa,
naturalnie udoskonalał Józef II. Poza tym reformy były
nowelizowane średnio co siedem lat w ciągu rządów Marii Teresy,
dlatego każda z reform mogłaby stanowić osobny artykuł.
Maria Teresa zapisała
się w historii jako najpotężniejsza z kobiet. Wielka reformatorka,
ale też córka, żona i wreszcie matka. Matka szesnaściorga dzieci,
które władały całą Europą, i kilku milionów swych wiernych
poddanych.
***
Zainteresowani historią Marii Teresy mogą się wybrać na wycieczkę do Wiednia, gdzie na ten rok zaplanowano wiele wystaw i wydarzeń kulturalnych z okazji 300. rocznicy jej urodzin.