240. rocznica podpisania pokoju cieszyńskiego

Dokładnie 240 lat temu (13 maja 1779 roku) w budynku Sejmu Ziemskiego Księstwa Cieszyńskiego w Cieszynie podpisano istotny traktat pokojowy. Zacznijmy jednak od początku i prześledźmy wydarzenia, które doprowadziły do zawarcia tzw. pokoju cieszyńskiego. 

Grafika na cześć podpisania pokoju cieszyńskiego (ze zbiorów Royal Collection Trust)

Otóż sytuacja polityczna Europy w drugiej połowie XVIII wieku była bardzo trudna i skomplikowana. Król pruski po trzech korzystnych dla niego wojnach śląskich umacniał swoje państwo. Caryca Katarzyna II po zajęciu znacznych obszarów Królestwa Polskiego przesuwała swoje roszczenia terytorialne coraz bardziej na zachód, chcąc odgrywać znaczącą rolę w tej części Europy. Austria, po utracie sporej części Śląska, wydawała się wówczas największym przegranym w całej batalii o wpływy w Europie. Przypomnijmy, iż po wojnach śląskich przy Austrii pozostały jedynie trzy księstwa śląskie: opawskie, karniowskie i cieszyńskie. Nic więc dziwnego, że Habsburgowie w ramach rekompensaty za utracony Śląsk chcieli uzyskać jakiekolwiek terytorium, które wyrównałoby poniesione straty (tak na marginesie był to jedyny i kluczowy powód udziału Austrii w rozbiorach Polski).

W grudniu 1777 roku zmarł bezpotomnie elektor bawarski Maksymilian Józef. To wydarzenie było punktem zapalnym do przeprowadzenia na mapie Europy Środkowej kolejnych radykalnych zmian. Do tronu bawarskiego wysunęli pretensje Habsburgowie, powołując się na dokument podpisany w 1329 roku pomiędzy nimi a Wittelsbachami, zawierający umowę sukcesyjną na wypadek wygaśnięcia którejś z tych dwóch dynastii. Wynikało z niej, że Habsburgowie uzyskają pełne prawo do terenów zarządzanych wcześniej przez Wittelsbachów. Jednak książę palatynatu Karol Teodor przybył tuż po śmierci Maksymiliana i zadeklarował przejęcie całej Bawarii na rzecz Prus. W odpowiedzi na to reprezentujący Austrię minister Kaunitz w imieniu dworu w Wiedniu zgłosił pretensje do dwóch obszarów na terenie Bawarii, które prawnie należały się Habsburgom. Niestety w szeregu rozmów dyplomatycznych nie znaleziono idealnego rozwiązania, toteż król pruski Fryderyk II postanowił wysłać swoje wojska na Morawy. Dodatkowo cesarz Józef II chciał rewanżu za utracone ziemie śląskie. W ten sposób wybuchła wojna, która do historii przeszła jako bawarska wojna sukcesyjna.

Mimo wybuchu wojny nie doszło do większych bitew i rozlewu krwi. Cesarzowa Maria Teresa starała się hamować wojskowe zapędy swojego syna Józefa II i zdecydowanie była przeciwna wszelkim działaniom wojennym. Niemniej bezustanne pochody wojsk narażały ludność cywilną na bezprawne działanie ze strony żołnierzy. Z obu stron konfliktu w działaniach wojennych stawało w szranki po 100 tys. umundurowanych mężczyzn. Był to trudny okres w historii Moraw, Czech i Śląska. Władcy uznali, iż rozpętaną niepotrzebnie wojnę trzeba natychmiast przerwać, toteż rozpoczęto działania pokojowe. Austria wybrała Francję jako swojego pośrednika, a Prusy Rosję. Już 28 grudnia 1778 roku Prusy wystawiły swoje propozycje pokojowe, które po przedstawieniu austriackiemu ministrowi Kaunitzowi były nie do przyjęcia przez Austrię. Dla Rosji układ z Austrią był potrzebny, gdyż to państwo mogło bardziej jej pomóc w walce z Portą Otomańską aniżeli Prusy. Tak więc na dwór wiedeński dostarczono notę Prus uwzględniającą austriackie pretensje, a także propozycję niezwłocznego zawieszenia broni. 

Austriacki minister Wenzel Johann von Kaunitz (źródło: Wikipedia)

Pierwotnie minister Kaunitz wskazał na miejsce zawarcia pokoju Opawę lub Karniów, jednak Fryderyk II zaproponował Cieszyn, który dosłownie określił: nudnym prowincjonalnym miasteczkiem, w którym dyplomaci szybko się ugodzą. Powód wyboru Cieszyna był jednak dużo bardziej konkretny, aniżeli tylko brak atrakcji, które mogłyby rozpraszać debatujących posłów. Otóż Cieszyn i Księstwo Cieszyńskie okazały się jedynymi terenami wyłączonymi z wojny sukcesyjnej i zajmującymi neutralne stanowisko wobec konfliktu. Wybór takiego miejsca był zatem istotny. Już 5 marca 1779 roku Cieszyn i jego okolicę oficjalnie ogłoszono terytorium neutralnym. Ciekawostką jest fakt, że wówczas Księstwo Cieszyńskie po raz ostatni wystąpiło na arenie polityki międzynarodowej jako niezależny byt państwowy, który w dodatku otrzymał oficjalny status neutralności.

10 marca 1779 roku oficjalnie otwarto w Cieszynie obrady pokojowe, w których udział wzięli: hrabia Johann Philipp Cobenzl, baron Johann Hermann von Riedesel, książę Mikołaj Repin, baron Louis August de Breteuil, hrabia Friedrich August von Zinzendorf, hrabia Anton Türring-Seefeld i Christian von Hofenfels. Zaraz na początku obrad Cobenzl zażądał wycofania wojsk pruskich z terytorium Austrii, wydano więc 24 marca 1779 roku rozkaz opuszczenia Śląska przez pruskie wojska. Do tego momentu nie kontynuowano obrad.

Hrabia Anton Türring-Seefeld (ze zbiorów Muzeum Śląska Cieszyńskiego)

Hrabia Friedrich August von Zinzendorf (ze zbiorów Muzeum Śląska Cieszyńskiego)

Baron Louis August de Breteuil (ze zbiorów Muzeum Śląska Cieszyńskiego)

hrabia Johann Philipp Cobenzl (ze zbiorów Muzeum Śląska Cieszyńskiego)

Baron Johann Hermann von Riedesel (ze zbiorów Muzeum Śląska Cieszyńskiego)

Książę Mikołaj Repin (ze zbiorów Muzeum Śląska Cieszyńskiego)

Dyplomaci rozmawiali o sytuacji politycznej Europy w prywatnych rozmowach podczas spacerów wzdłuż brzegów Olzy, a także w ogrodach Bilowitzkiego, gdzie zorganizowano pierwsze znane na terenie Cieszyna garden party. Obawiano się, iż taki styl debaty nie doprowadzi do szybkiego rozwiązania konfliktu. Pierwsze przyjęcie 16 marca zorganizowali Austriacy jako gospodarze, a już 28 marca hrabia Cobenzl zorganizował bal, na który zaproszono miejskich i zamkowych notabli.

Jak wynika z zachowanych źródeł, obrady przebiegały bezkonfliktowo. Już 6 maja 1779 roku minister Kaunitz przedstawił cesarzowej Marii Teresie do podpisu traktat pokojowy. Na skraju dokumentu cesarzowa zapisała odręcznie następujące słowa: Choć to dzieło nie jest najsławniejszym dziełem Kaunitza, jest nieprzyjemne lecz pożyteczne dla monarchii i dla mnie, ale kosztowało go wiele starań i wysiłku i zapewni mu moją przyjaźń, jak długo będę żyła. 

Fragment traktatu pokojowego podpisanego w Cieszynie dnia 13 maja 1779 roku (źródło: Wikipedia)

 

Uroczyste podpisanie dokumentu miało miejsce 13 maja 1779 roku w budynku Sejmu Ziemskiego Księstwa Cieszyńskiego w Cieszynie, dokładnie w dniu 62. urodzin Marii Teresy. Główna część traktatu pokojowego zawierała następujące postanowienia:

1. Zatwierdza się dla Domu Pfalz-Bayern układy dynastyczne z lat 1766, 1771 i 1774
2. Król Prus otrzymuje prawo do zjednoczenia frankońskich marchii z jego Domem z prawem dziedziczenia
3. Pokoje zawarte we Wrocławiu, Berlinie, Dreźnie i Hubertsburgu dotyczące wojen śląskich zostają w pełni zachowane
4. Austria i Prusy w imieniu Cesarza i Rzeszy obiecują, że wszystkie lenna Rzeszy położone w Bawarii i Szwabii, które po śmierci ostatniego elektora bawarskiego zostały zajęte, będą zwrócone elektorowi von Pfalz i jego Domowi.

Choć z zawarcia samego pokoju nic konkretnego nie wynikło dla Cieszyna i Księstwa Cieszyńskiego, to nie należy o nim zapominać, choćby ze względu na jego wagę w odniesieniu do historii Europy, której częścią od wieków było Księstwo Cieszyńskie nie tylko z racji położenia geograficznego. Po dziś dzień wydarzenie to upamiętniają jedynie zawieszone w sali sesyjnej cieszyńskiego ratusza portrety dyplomatów, a także (przynajmniej z nazwy) Park Pokoju obok Muzeum Śląska Cieszyńskiego w Cieszynie.

Wiersz pochwalny napisany na cześć podpisania pokoju cieszyńskiego w 1779 roku (ze zbiorów Royal Collection Trust)

Tablica upamiętniająca podpisanie pokoju cieszyńskiego znajdująca się w miejscowości Schärding w Austrii (źródło: Wikipedia)

Stolik Cieszyński wykonany na pamiątkę podpisania pokoju cieszyńskiego w 1779 roku dla barona Louisa Augusta de Breteuil (ze zbiorów Muzeum w Luwrze)

Figurka z miśnieńskiej porcelany wykonana na pamiątkę podpisania pokoju cieszyńskiego dla księcia Mikołaja Repina (źródło: Online Collection)

Jeden z wielu medali pamiątkowych wydanych na cześć podpisania pokoju cieszyńskiego 13 maja 1779 roku w Cieszynie (źródło: aukcje internetowe)

Projekt fresku upamiętniającego podpisanie pokoju cieszyńskiego (ze zbiorów Royal Collection Trust)