Gospodarka Księstwa Cieszyńskiego

Poprzedni artykuł poświęcony rynkowi w Księstwie Cieszyńskim cieszył się sporym zainteresowaniem, toteż postanowiłem kontynuować temat, aczkolwiek na nieco szerszą skalę. Uznałem też, że warto odnieść go do czasów nam współczesnych. Powszechnie wiadomo, że Księstwo Cieszyńskie było jednym z najbogatszych regionów w Austro-Węgrzech, a książę cieszyński był wtedy najbogatszym, tuż po cesarzu, człowiekiem w monarchii. 


Do 1653 roku Księstwo Cieszyńskie było rządzone przez lokalną linię Piastów. Niestety z okresu ich rządów niewiele zachowało się informacji dotyczących spraw gospodarczych. Nieco inaczej sprawa wygląda po 1653 roku, kiedy władzę przejmują Habsburgowie. Nowi książęta cieszyńscy sprawowali rządy za pośrednictwem Komory Cieszyńskiej. Instytucja ta prowadziła dokładne statystyki gospodarcze kraju, dzięki którym możemy stwierdzić, na jakim poziomie rozwijała się gospodarka Księstwa Cieszyńskigo. Wśród dokumentów Komory Cieszyńskiej znajdują się również te dotyczące przejęcia księstwa po ostatniej piastowskiej księżnej Elżbiecie Lukrecji. Są to częściowe spisy stanu zastanego w momencie przejmowania władzy przez Habsburgów.

Z zachowanych dokumentów wiemy, że w XVII i XVIII wieku Księstwo Cieszyńskie utrzymywało się głównie z rolnictwa, rzemiosła i uzdrowisk. Na wielką skalę uprawiano zboża, szczególnie pszenicę i owies, a także grykę, groch, ziemniaki i dynię. Hodowano bydło, trzodę chlewną i owce. XVIII-wieczne Księstwo Cieszyńskie słynęło z dobrej jakości skór i wyrobów skórzanych.

Jak zanotowano w dokumentacji Komory Cieszyńskiej, na początku XVII wieku rozpoczęto intensywną wycinkę drzew. Pozyskane drewno wykorzystywano jako lokalny surowiec budowlany, a także eksportowy. Pod koniec XVIII wieku w Księstwie Cieszyńskim zostaje wprowadzona tzw. racjonalna gospodarka leśna, czyli powstają tereny prawnie chronione, a w miejsce wyciętych lasów sadzi się nowe. W latach 40. XIX wieku przychód z gospodarki leśnej stanowi 51% ogólnego przychodu księstwa. W 1870 roku otwarto w Nawsiu koło Jabłonkowa tartak, w którym obrabiano 25–30 tys. m³ drewna rocznie. W 1870 roku w Cieszynie otwarto fabrykę mebli giętych braci Kohnów, a w 1880 r. fabrykę mebli Johanna Skřivánka. W 1900 roku książę cieszyński Fryderyk otwiera prywatną fabrykę obróbki drewna, w której zatrudniał 330 pracowników.

Od XVI wieku ważną gałęzią gospodarki Księstwa Cieszyńskiego jest rybołówstwo, które skupiało się szczególnie w skoczowsko-strumieńskim rejonie księstwa. Do dziś w tej części regionu zachowała się jedynie spora liczba stawów.

Od średniowiecza do co najmniej połowy XVIII wieku, a nawet sporadycznie jeszcze w XIX wieku, uprawiano w Księstwie Cieszyńskim winorośl. W średniowieczu winiarstwo stanowiło jakąś część dochodów księstwa, lecz razem ze stopniowym ochładzaniem się klimatu zaczęło ono powoli upadać i stawać się raczej hobbystycznym zajęciem duchowieństwa i szlachty.

Spora część przychodów Księstwa Cieszyńskiego pochodziła z warzenia piwa i produkcji wódki. Szczególnie cieszyńskie piwo było ważnym towarem eksportowym do innych krajów europejskich. Najstarsze browary budowano już w średniowieczu, z kolei ten najsłynniejszy w Cieszynie otwarto w 1846 roku. W 1814 roku założono w Błogocicach fabrykę wódek, likierów, soków owocowych i rumu. Była to kolejna z fabryk należących bezpośrednio do księcia cieszyńskiego.

W 1268 roku natrafiono w okolicy Karwiny na solankę, z której pozyskiwano sól w czasach piastowskich. Książę cieszyński posiadał jednak od średniowiecza aż do 1918 roku monopol na sól wielicką, która była dowożona z kopalni w Wieliczce do magazynów solnych w Cieszynie i Bielsku. Dopiero z Księstwa Cieszyńskiego była ona eksportowana dalej na zachód. Prawo przewozu i sprzedaży soli posiadał wyłącznie cech solarzy, który miał swoje siedziby w Cieszynie, Strumieniu, Jabłonkowie, Frysztacie i Skoczowie.

Od XVI do początku XIX wieku działała na terenie Księstwa Cieszyńskiego huta szkła w Brennej. Do połowy XIX wieku funkcjonowały również przędzalnie lnu, z których najsłynniejsze znajdowały się w Cieszynie i Jabłonkowie. Cieszyńska przędzalnia prowadzona była przez włoskiego kupca z rodu Contessa. Co ciekawe, co najmniej do XVI wieku włoscy kupcy zakładali na terenie Księstwa Cieszyńskiego swoje kompanie handlowe i przemysłowe. W 1897 roku w miejscu dawnej przędzalni w Cieszynie otwarto pierwszą zmechanizowaną mleczarnię w Księstwie Cieszyńskim. Produkowano w niej sery i masło na rynek lokalny i na eksport za granicę. Głównymi importerami masła z Księstwa Cieszyńskiego były Egipt i Ameryka Południowa.

Książęta cieszyńscy wspierali lokalne rzemiosło aż do 1918 roku, aczkolwiek w XIX wieku inwestowali w rozwój manufaktur i produkcję przemysłową. Na terenie Księstwa Cieszyńskiego powstawały kolejne fabryki zatrudniające miejscową ludność.

W XIX wieku rozwijał się także przemysł maszynowy. Najbardziej znana fabryka znajduje się w Bielsku (późniejsza Indukta), która swymi początkami sięga 1878 roku, kiedy funkcjonowała jako zakład naprawczy maszyn włókienniczych, w 1880 roku rozpoczyna produkcję krosien mechanicznych, a w 1894 produkuje generatory prądu stałego.

Odkrycie rud żelaza zrodziło rozwój hutnictwa w Księstwie Cieszyńskim. W 1770 roku książę Albert Sasko-Cieszyński i jego żona Maria Krystyna Habsburg-Lothringen uruchomili pierwszy piec hutniczy na Śląsku, zamontowany w ustrońskiej hucie. Książę Albert zapewnił także prawo do sprzedaży ustrońskiego żelaza wyłącznie na terenie księstwa. W 1806 roku zbudowano hutę w Baszce koło Frydku, 1833 w Liskowcu i 1839 w Trzyńcu. Około 1856 roku działały na terenie Księstwa Cieszyńskiego 4 huty i 1 filia poza jego granicami w Węgierskiej Górce.

Księstwo Cieszyńskie słynęło też z wydobycia i wypalania wapna. Dwa najbardziej znane ośrodki to Wędrynia i Goleszów. W tym ostatnim otwarto pod koniec XIX wieku cementownię, w której produkowano między innymi cement wodoodporny eksportowany do Stanów Zjednoczonych, Imperium Brytyjskiego czy Imperium Osmańskiego.

W 1871 roku zakończono budowę kolei koszycko-bogumińskiej, dzięki czemu Księstwo Cieszyńskie uzyskało połączenie kolejowe z resztą Europy. To ułatwiło eksport żelaza produkowanego w Księstwie Cieszyńskim do najdalszych zakątków kontynentu, a także do Imperium Osmańskiego.

Drugą najważniejszą gałęzią przemysłu zaraz po hutnictwie było wydobycie węgla kamiennego. Pierwsze kopalnie węgla kamiennego zakładano na terenie Księstwa Cieszyńskiego już w XVIII wieku. Wydobycie węgla w rejonie ostrawsko-karwińskim zapewniało w pierwszym rzędzie niezależność paliwową wobec reszty świata, a dopiero w drugim stanowił on towar eksportowy. Z czasem przynoszący niebagatelne zyski dla wewnętrznej gospodarki księstwa.

Trzecią najważniejszą gałęzią przemysłu było włókiennictwo. Najważniejszymi ośrodkami w Księstwie Cieszyńskim były Bielsko, Frydek i Jabłonków. Tkactwo jako rzemiosło stanowiło domenę Księstwa Cieszyńskiego już od średniowiecza. Wielka rewolucja przemysłowa sprawiła, że bardzo szybko małe zakłady tkackie przekształciły się w manufaktury włókiennicze. W 1868 roku na Żywieckim Przedmieściu w Bielsku otwarto pierwszą w pełni zmechanizowaną fabrykę sukna i towarów wełnianych. Sukno eksportowano choćby do Imperium Osmańskiego i krajów Bliskiego Wschodu, gdzie stanowiło ono ceniony towar luksusowy.

Od samego początku istnienia Księstwa Cieszyńskiego aż do końca trwania monarchii w 1918 roku inwestowano w jego rozwój gospodarczy. W XIX wieku, a więc okresie największego i najefektywniejszego rozkwitu, do Księstwa Cieszyńskiego zawitały tysiące imigrantów zarobkowych z biedniejszych części Europy i świata. Najwięcej przybyło ich z Galicji i Włoch. Jedni zostali tutaj na stałe, inni po szybkim wzbogaceniu się wrócili w swe rodzinne strony lub wyruszyli dalej. Wielka fala emigracji do Stanów Zjednoczonych, jaka dotknęła na przykład Galicję czy Opolszczyznę, nie dotyczyła mieszkańców Księstwa Cieszyńskiego. Potwierdzają to zachowane listy pasażerów, na których widnieje zaledwie znikoma liczba obywateli naszego regionu. W porównaniu z innymi regionami dzisiejszej Polski liczba emigrantów z Księstwa Cieszyńskiego wynosi zaledwie 0,1%. Oznacza to, że Księstwo Cieszyńskie było krajem dobrze zarządzanym. Rozwój gospodarczy Księstwa Cieszyńskiego został drastycznie przerwany wraz z wybuchem I wojny światowej. Ostatnim gwoździem do trumny okazał się podział regionu pomiędzy Polskę i Czechosłowację, który znacząco osłabił jego gospodarkę. Podzielone i w dużej mierze zapomniane księstwo ocknęło się na peryferiach obu państw, podupadając coraz bardziej i stając się jedynie nostalgicznym wspomnieniem jego mieszkańców.

Zapewne zaciekawi Was porównanie, które przedstawiłem poniżej. Otóż jedynym, porównywalnym do Księstwa Cieszyńskiego pod względem powierzchni, liczby ludności, wielonarodowości, wieloreligijności i co najważniejsze gospodarki jest Księstwo Luksemburga. Księstwo Luksemburga to niewielkie państewko, które nosi zaszczytne miano najbogatszego kraju w Europie i jedngo z najbogatszych na świecie. W 2016 roku znalazło się na 2. miesjcu najbogatszych państw świata, zaraz za Katarem. Nie trudno zauważyć, że na jego zyski składają się nieomal identyczne czynniki co w Księstwie Cieszyńskim przed 1918 rokiem. Dlatego zaryzykuję stwierdzenie, że Księstwo Luksemburga jest wiernym odzwierciedleniem tego, czym było przedwojenne Księstwo Cieszyńskie.