Najwybitniejszy z książąt cieszyńskich, czyli słów kilka o Przemysławie I Noszaku

Gdyby w szkołach przykładano większą wagę do nauki historii lokalnej, imię tego księcia cieszyńskiego z pewnością wryłoby się w świadomość mieszkańców Księstwa Cieszyńskiego tak dobrze jak imię wielkiego cesarza Franciszka Józefa I. Niestety dożyliśmy czasów, kiedy historia lokalna przegrywa nierówną walkę z propagandą historyczną, a osobistości pokroju Przemysława I Noszaka muszą ustępować miejsca innym bohaterom, których bohaterskość (w myśl definicji bohaterstwa) można podać w wątpliwość.


Przemysław I Noszak, nieznanego autorstwa

Wielokrotnie w swych tekstach udowodniłem, że zależy mi na promowaniu naszych lokalnych postaci i wydarzeń historycznych. Tak będzie i tym razem. Za napisanie tego artykułu zabierałem się długo, gdyż postać Przemysława I Noszaka jest według mnie godnym naśladowania wzorem polityka w skali międzynarodowej. Zasługuje on zatem na szczególne miejsce w panteonie naszych lokalnych osobistości.

Przemysław I Noszak urodził się pomiędzy 1332 a 1336 rokiem. Był trzecim synem księcia Kazimierza I cieszyńskiego i jego żony księżnej Eufemii mazowieckiej. Pierwotnie nie był przeznaczony do objęcia tronu cieszyńskiego jednak przedwczesna śmierć jego starszych braci sprawiła, że został on głównym dziedzicem Księstwa Cieszyńskiego. Był człowiekiem niezwykle wykształconym. Znał kilka języków – łacinę, czeski, polski, niemiecki, angielski, francuski i prawdopodobnie węgierski.

Wybitne dzieci księcia Kazimierza I cieszyńskiego

Po tym jak 18 lutego 1327 roku Kazimierz I cieszyński złożył hołd lenny królowi czeskiemu Janowi Luksemburczykowi (patrz: O tym jak Księstwo Cieszyńskiestało się lennem czeskim), otworzył on szeroką drogę do międzynarodowej kariery wszystkich swoich dzieci. Pierwsze z dzieci Kazimierza I – córka Anna, została żoną Wacława I legnickiego. Od niej w linii prostej wywodzi się niejedna koronowana głowa współczesnej Europy. Najstarszy syn Władysław bardzo szybko dostrzegł możliwość swojego awansu na dworze królów czeskich i mając dwadzieścia kilka lat występuje w dokumentach jako sędzia nadworny Karola IV. W 1355 roku Władysław jest także obecny podczas koronacji Karola IV w Rzymie. Druga z córek Jolanta Helena została przełożoną klasztoru klarysek w Krakowie. Syn Bolesław również poświęcił swe życie stanowi duchownemu i został kanonikiem krakowskim i wrocławskim, a później prepozytem kościoła Wszystkich Świętych na zamku w Pradze i osobistym kapelanem cesarza Karola IV Luksemburczyka. Inna z córek – Agnieszka została wydana za mąż za księcia Konrada II oleśnickiego. Kolejny z synów Jan, tak jak jego bracia, wybrał karierę kościelną. Wymieniony jest w dokumencie papieskim wystawionym w 1359 roku w Awinionie jako kleryk wrocławski. Także Siemowit poświęcił się duchowieństwu i pełnił godność wielkiego przeora Czech, Moraw, Polski, Austrii, Styrii i Kartynii, a od 1384 roku był także skarbnikiem i namiestnikiem przeoratu niemieckiego. Najmłodsza z córek Kazimierza I cieszyńskiego została cysterską.

Można zatem śmiało stwierdzić, że książęta cieszyńscy w XIV wieku panoszyli się na dworze czeskim jak i na swoich własnych cieszyńskich włościach.

Dokument w języku niemieckim, wydany 4 III 1359 roku w Cieszynie, przez Przemysława I Noszaka

Z tak dogodnego położenia książąt cieszyńskich w Królestwie Czeskim skorzystał też Przemysław I Noszak, poświęcając się polityce międzynarodowej. O jego politycznej karierze na praskim dworze cesarskim dowiadujemy się z zachowanych dokumentów. Jego imię występuje na co najmniej 213 przechowywanych w Archiwum Narodowym w Pradze archiwaliach i kilkudziesięsięciu aktach w archiwach zagranicznych, w tym w Wielkiej Brytanii czy we Francji. Najaktywniejszy okres jego kariery dyplomatycznej przypada na lata 70.−90. XIV wieku. Wtedy służył najpierw na dworze cesarza Karola IV, a później jego syna Wacława IV. W latach 80. XIV wieku należy do najznamienitszych polityków Europy, zajmując się całą kancelarią królów czeskich w Pradze.

Przyjaciel czeskiego króla

Choć Przemysław I Noszak służył Karolowi IV, to dopiero śmierć cesarza spowodowała szybki rozwój jego kariery na dworze syna Karola IV - Wacława IV. Przemysław I Noszak był najprawdopodobniej opiekunem, mentorem i nauczycielem Wacława IV, co potwierdzają późniejsze dokumenty już z czasów rządów Wacława IV. Niewykluczone, że Wacław IV w wieku młodzieńczym przebywał często na zamku w Cieszynie. Przemysław I Noszak był ulubieńcem i wiernym przyjacielem późniejszego króla. Dzięki temu zasiadał on w najwyższej radzie Królestwa Czeskiego. Kiedy Wacław IV został przez szlachtę czeską pojmany i uwięziony w Austrii, Przemysław I Noszak cały czas opiekował się swoim królem i wychowankiem. Nawet na dokumencie z 25 sierpnia 1394 roku, w którym Wacław IV wybacza swym wrogom, widnieje obok pieczęci królewskiej pieczęć Przemysława I Noszaka. 


Wacław IV, król czeski, za nim w zbroi Przemysław I Noszak,wg. A. Machka, XVIII wiek

W 1386 podczas nieobecności króla Wacława IV w Pradze Przemysław dostąpił zaszczytu pełnienia funkcji gubernatora Czech, chwilowo sprawując władzę w całym Królestwie. Szlachta czeska nie zgadzała się na tak wysoką pozycję księcia cieszyńskiego w Czechach, w związku z czym wkrótce doprowadziła do zastąpienia go w radzie królewskiej przez księcia opawsko-raciborskiego z rodu Przemyślidów. Zrodziło to konflikt pomiędzy Księstwem Cieszyńskim a Księstwem Opawskim, który prawie doprowadził do wojny. Kulminacyjnym punktem było zamordowanie w 1406 roku najstarszego syna Przemysława Noszaka, również Przemysława, który w drodze powrotnej z Gliwic do Cieszyna został napadnięty w okolicach Rybnika przez Marcina Czecha i zamordowany. Spór zakończyło podpisanie 7 listopada 1407 pokoju w Żorach.

Akt lenny Przemysława I Noszaka, zapisany w języku niemieckim, opatrzony osobistą pieczęcią księcia. Przemysław I Noszak złożył hołd lenny 21 IV 1366 w Pradze, cesarzowi rzymskiemu i królowi czeskiemu Karolowi IV


Przemysław I Noszak w służbie dyplomacji

Pierwszą misją dyplomatyczną Przemysława I Noszaka po objęciu tronu przez Wacława IV była wyprawa do Francji. Jej celem było przekonanie francuskiego króla Karola V, żeby przestał wspierać papieża w Awinionie i tym samymym położył kres schizmie papieskiej. Niestety wyprawa zakończyła się niepowodzeniem ze względu na śmierć króla francuskiego. Przemysław I Noszak został zatem wysłany do Aglii, by prowadzić rozmowy z Ryszardem II w sprawie wspólnej polityki wobec Awinionu. Drugim zadaniem Przemysława I Noszaka, jakie miał do wykonania na angielskim dworze, było prowadzenie pertraktacji małżeńskich dotyczących zamążpójścia księżniczki czeskiej − Anny, siostry Wacława IV, za Ryszarda II (zakończonych zresztą powodzeniem). Przy okazji Przemysław I Noszak wydał też za mąż swoją córkę Małgorzatę za Szymona z Fellbrigg, chorążego króla Ryszarda II (patrz: Lady Margaret, a więc Cieszynianka na angielskim dworze), poszerzając tym samym swoje własne wpływy.

Dokument wystawiony w Norymberdze 17 XII 1355, Przemysław I Noszak wymieniony jako świadek

Na początku 1383 roku powierzono Przemysławowi I Noszakowi rozwiązanie konfliktu pomiędzy Wacławem IV a rodem Bibersteinów o ich majątki na Śląsku i Łużycach. Bardzo szybko książę był też w pełni zajęty rozwiązywaniem problemów w Niemczech, gdzie prowadził rozmowy pomiędzy wysłannikami Związku Szwabsko-Ryńskich Miast i niemieckimi książętami. Rozmowy zakończyły się powodzeniem i udało mu się zaprowadzić, przynajmniej czasowy, porządek. Następnie został wysłany przez króla do rozwiązania kolejnego konfliktu o granice pomiędzy Królestwem Czeskim a Miśnią.

W 1394 roku Przemysław I Noszak opuścił Radę Królewską, jednak nie zniknął z polityki międzynarodowej. Został jednym z przywódców Związku Śląskiego, który powstał z inicjatywy śląskich książąt, mieszczaństwa i szlachty w trosce o zapewnienie pokoju na terenie całego Śląska, należącego wtedy do coraz mniej stabilnego Królestwa Czech. W ramach tej działalności cieszyński książę doprowadził do zawarcia 12 czerwca 1397 układu z królem Polski Władysławem Jagiełłą o współpracy przygranicznej w zwalczaniu rozbójnictwa. Przemysław zyskał przy tym zaufanie polskiego króla, który wyraził zgodę na przekazanie cieszyńskiemu księciu w zastaw ziemi lublinieckiej i oleskiej przez wojewodę krakowskiego (do 1401 roku władał obiema tymi ziemiami). Wziął też udział w pertraktacjach polsko-krzyżackich w 1410, które zakończyły się jednak niepowodzeniem.

Dokument wystawiony przez księcia Przemysława I Noszaka 27 IX 1384 w Luksemburgu, opatrzony osobistą pieczęcią księcia

Na początku XV wieku Przemysław zaczyna ustępować miejsca swym synom. Coraz rzadziej występuje w dokumentach. Około 70-letni książę cierpi na podagrę. Z zachowanych relacji wynika, że pod koniec życia prawie nie poruszał się o własnych nogach. Wszędzie noszono go w lektyce, stąd wziął się przydomek Noszak. Przemysław I Noszak umarł 23 maja 1410 roku w Cieszynie. Jego ciało spoczęło w podziemnej krypcie książąt cieszyńskich w kościele dominikańskim w Cieszynie (obecnie kościół św. Marii Magdaleny).

Płyta nagrobna Przemysława I Noszaka


Władca na jakiego czekają współcześni Cieszyniacy?

Przemysław I Noszak był wybitnym dyplomatą w skali międzynarodowej. Silny książę zbudował też silne Księstwo Cieszyńskie. Sprowadzał do Cieszyna najlepszych architektów, budowniczych, rzeźbiarzy itd. Inwestował w rozwój kulturowy, a także w dużym stopniu ideologiczny swojego państewka. Z jego czasów pochodzą najstarsze zabytki kultury materialnej Księstwa Cieszyńskiego, które stanowią obecnie ważne punkty na jego turystycznej mapie. Do najważniejszych należą dzieła warsztatu Piotra Parléřa z Pragi − figura Cieszyńskiej Madonny ze Sarego Tragu; tarcze herbowe wieńczące narożniki krenelaża Wieży Piastowskiej, które są najstarszymi zabytkami heraldycznymi w Polsce; płyta nagrobna księcia Przemysława I Noszaka w kościele Marii Magdaleny.

Tarcze herbowe w narożnikach zwieńczenia Wieży Piastowskiej

Do zabytków pochodzących z czasów Przemysława należy też zaliczyć freski z kościoła Podwyższenia Świętego Krzyża we Frysztacie czy kościół św. Jerzego w Cieszynie, w którym zachował się nad ołtarzem oryginalny, gotycki, złocony herb książąt cieszyńskich.

Jeżeli chodzi o ideologię państwową Księstwa Cieszyńskiego to właśnie od czasów Przemysława I Noszaka orzeł książąt cieszyńskich był obecny w przestrzeni publicznej na szeroką skalę. Na każdym kroku począwszy od komnat reprezentacyjnych po najważniejsze miejskie instytucje i kościoły widoczny był złoty orzeł Księstwa Cieszyńskiego. Zdobił on ceramiczne płytki, którymi wyłożona była zamkowa kaplica, widniał on na książęcych chorągwiach i sztandarach powiewających na zamkowych wieżach. Złoty orzeł cieszyński w błękitnym polu symbolizował władzę książęcą i dostojeństwo.

Przemysław I Noszak zapoczątkował też uprawę winorośli w Księstwie Cieszyńskim, zakładając na terenie księstwa kilka winogradów, z których najsłynniejszy mieścił się w Cieszynie (patrz: Winobranie). Jednym z pomysłów Przemysława I Noszaka było też założenie w Cieszynie uniwersytetu na wzór praskiego Uniwersytetu Karola. Niestety tego ostatniego pomysłu nie zrealizowano, ku szkodzie nas współczesnych, gdyż Cieszyn mógł być dziś drugim Oxfordem, Cambridge, Padwą, Bolonią czy Krakowem posiadającym jedną z najstarszych uczelni w Europie.

Ponad 600 lat temu zakończyła się epoka przemysławowska w Księstwie Cieszyńskim. Zmieniali się kolejni władcy, ale żaden z nich nigdy nie odebrał glorii i chwały księciu Przemysławowi I Noszakowi. W czasie jego rządów Księstwo Cieszyńskie dynamicznie się rozwijało i choć książę był ambasadorem spraw Królestwa Czeskiego, to siłą rzeczy reprezentował też swoje własne państewko.