Zanim powstało Księstwo Cieszyńskie...

Inspiracją do napisania niniejszego artykułu jest zamieszczony w „Gwiazdce Cieszyńskiej” z 1896 roku spis władców Księstwa Cieszyńskiego (opublikowany tydzień temu na fanpage’u strony). Spis zawiera bowiem, prócz książąt cieszyńskich, również sześciu władców rządzących cieszyńską krainą przed powstaniem właściwego księstwa.


Cofnijmy się zatem w zamierzchłe czasy, które giną gdzieś w mrokach dziejów owiane baśniową nutą tajemnicy, kiedy mieszkańcy Cieszyna i okolic kłaniali się Słońcu jako najwyższemu z licznych bóstw. Choć pierwsze ślady bytności człowieka na tym terenie pochodzą sprzed 783 tysięcy lat przed naszą erą, to skupimy się na samym okresie słowiańskim, poprzedzonym, jak informują nas źródła, osadnictwem germańskim i celtyckim.

Najnowsze badania prof. Idziego Panica dotyczące początków Cieszyna nie pozostawiają żadnej wątpliwości, iż jest to jedno z najstarszych miast. Starszych nawet od Państwa Polskiego – i to o całe sto pięćdziesiąt sześć lat, przyjmując za większością historyków, że dzisiejsza Polska powstała w 966 roku.

Na przełomie VIII i IX wieku, czego dowodzą badania archeologiczne, na terenie późniejszego Księstwa Cieszyńskiego budowane były pierwsze drewniane grody słowiańskie w Kocobędzu–Podoborze i Międzyświeciu. Rozpoczęło się także zasiedlenie dzisiejszej Góry Zamkowej w Cieszynie. Tak nagły i spójny proces osadniczy oznacza, że musiała wtedy zaistnieć jakaś wspólna przyczyna, nakazująca ówczesnym mieszkańcom regionu podjęcie takiej inicjatywy. Była nią konieczność obrony przed Awarami, sprawującymi wówczas kontrolę nad ludami rozsianymi na północ od Dunaju - w tym słowiańskie plemiona Gołęszyców. Od 796 roku Słowianie zaczęli się buntować przeciwko Awarom, co skutkowało budową grodów obronnych. Niewątpliwie była to akcja zorganizowana, dowodzona przez jakąś wybitną jednostkę – człowieka, który w tym celu potrafił zjednać sobie sprzymierzeńców.

W XVI wieku cieszyński kronikarz Eleazar Tilisch w swojej kronice podaje, że założycielem Cieszyna był niejaki książę Cieszymir, a miało to miejsce około 810 roku. Rok założenia miasta uznawany dotąd za legendarny okazuje się zatem zbliżony do czasu powstawania najważniejszych grodów w regionie. Tajemnicą, którą Eleazar Tilisch zabrał ze sobą do grobu, jest fakt ustalenia, aż tak dokładnej daty. Tym bardziej, że pokrywa się ona z wydarzeniami historycznymi, a także wykopaliskami archeologicznymi. Wróćmy zatem do osoby Cieszymira, który prawdopodobnie był ową wybitną jednostką dowodzącą buntem przeciwko Awarom. Jego historyczność jest dużo trudniejsza do potwierdzenia, jednak niekoniecznie należy tę postać włożyć między bajki. Językoznawcy są współcześnie zgodni co do kwestii pochodzenia nazwy miasta od imienia jakiegoś wybitnego woja – Cieszymira, a nie jak zmyślono w XIX wieku od czasownika „cieszyć się”. W świetle wcześniejszych ustaleń, Cieszymir byłby zatem pierwszym, choć na wpół legendarnym, władcą wywodzącym się z plemienia Gołęszyców.

Brak odpowiednich źródeł nie pozwala nam doszukiwać się jego rodziny i ewentualnych następców, co sprawia, że kolejnego władcy cieszyńskiej ziemi należy szukać około 874 roku. Wtedy bowiem książę wielkomorawski Świętopełk I najechał z misją chrystianizacyjną plemiona Wiślan, po drodze paląc grody Gołęszyców. W związku z najazdem Świętopełka I istnieją dwie tezy: jedna mówi, że przyłączył on do Państwa Wielkomorawskiego ziemie wzdłuż biegu górnej Wisły (czyli m.in. późniejsze Księstwo Cieszyńskie) i ziemię opawską (późniejsze Księstwo Opawskie); druga, że tylko przejechał przez te ziemie, pozostawiając po sobie jedynie zgliszcza. Z kolei w roku 880 Świętopełk I po raz drugi wpada przez Bramę Morawską, tym razem by najechać Śląsk. Włączenie Śląska do Państwa Wielkomorawskiego również jest przedmiotem sporów wielu historyków. Pewne jest, na co wskazują wykopaliska archeologiczne, że region utrzymywał odtąd przynajmniej kontakty handlowe z Państwem Wielkomorawskim. Wiadomo również, iż po najazdach Świętopełka I ludność ze zniszczonego grodziska w Podoborze przeniosła się na cieszyńską Górę Zamkową, gdzie funkcjonowała wówczas nieobwarowana osada handlowa, wokół której około 910 roku wzniesiono drewniano-ziemny wał obronny.

Jeżeli przyjmiemy, iż Świętopełk I włączył cieszyńskie grody do Państwa Wielkomorawskiego (jak uznaje większość niezależnych historyków) to jego następcą i kolejnym władcą byłby jego syn Mojmir II. Na jego rządach skończyła się dynastia zasiadających na tronie od 820 roku Mojmirowców, a także około 907 roku doszło do upadku Państwa Wielkomorawskiego.

Na gruzach starego państwa wzrosło nowe należące do pierwszych Przemyślidów. Odtąd grody Gołęszyców bez wątpienia weszły w orbitę wpływów czeskich. Cieszyńską ziemią władał wówczas książę Spycigniew I, którego matką była Ludmiła, ogłoszona pierwszą czeską świętą. W 915 roku władzę w kraju przejął syn Spycigniewa I – Wratysław I, po nim w 921 roku tron czeski objął Wacław I Święty. Wacław I zanim jeszcze ogłoszono go świętym, został zamordowany przez swego brata i następcę Bolesława I Okrutnego. Po nim w 967 roku rządy objął Bolesław II Pobożny. Siostra Bolesława II – Dobrawa została żoną pierwszego polskiego księcia Mieszka I. Prawdopodobnie orszak ślubny czeskiej księżniczki przejeżdżał w 965 roku przez cieszyńską ziemię w drodze do Państwa Polan. Bolesław II utrzymywał dobre relacje z Mieszkiem I, które uległy pogorszeniu dopiero po śmierci Dobrawy w 977 roku. Walki o Śląsk i Ziemię Krakowską pomiędzy Mieszkiem I a Bolesławem II zakończyły się dopiero w 990 roku zawarciem pokoju. Odtąd cieszyńska ziemia weszła w skład państwa Mieszka I, choć niektórzy badacze uważają, że nastąpiło to dopiero w roku 1000 za panowania jego syna Bolesława I Chrobrego. Potomkowie Mieszka I zostali tym samym nowymi władcami cieszyńskiej krainy.

W czasach Bolesława I Chrobrego cieszyński gród został podniesiony do rangi kasztelanii, która była pierwszą formą samorządu terytorialnego. Kasztelania cieszyńska obejmowała mniej więcej tereny późniejszego Księstwa Cieszyńskiego i część obecnego powiatu pszczyńskiego. Po śmierci Bolesława I Chrobrego władzę przejął jego syn Mieszko II Lambert. To właśnie jego żona Rycheza przyprowadziła do Polski kult św. Mikołaja, którego ustalono patronem dynastii Piastów. Stąd najstarszy murowany kościół w Księstwie Cieszyńskim nosi do dziś jego wezwanie. Na krótko władzę po Mieszku II objął jego brat Bezprym. Choć panował tylko rok, to narobił niezłego bigosu, gdyż Polska na prawie pół wieku straciła wówczas status królestwa.

W 1034 roku władzę objął Kazimierz I Odnowiciel. Mówi się, że za jego czasów zaczęto powoli zastępować drewniane zabudowania murowanymi. Choć chyba ominął on cieszyńską ziemię, poza rotundą w Cieszynie nie odnaleziono bowiem dotąd fragmentów innych budynków murowanych z tego okresu. W czasie rządów Bolesława II Szczodrego Przemyślidzi postanowili odzyskać utraconą kilka dekad temu ziemię, toteż na rozkaz Wratysława II najechali zbrojnie w 1076 roku ziemię cieszyńską. Bolesław II utrzymał kontrolę nad tym skrawkiem swojego kraju, aczkolwiek nie zdołał utrzymać się na polskim tronie, który przejął jego brat Władysław I Herman. Ten z kolei zawarł pokój z Czechami, jednocześnie chcąc umocnić swoją pozycję monarchy, żeby zapobiec w przyszłości interwencji Czech i Niemiec. Po nim rządy przejęli jego synowie Zbigniew, rządzący zaledwie pięć lat i Bolesław III Krzywousty. Ten ostatni dzieląc Państwo Polskie na niezależne dzielnice, położył podwaliny pod powstanie autonomicznego tworu, jakim stało się Księstwo Cieszyńskie.

Po śmierci Bolesława III Krzywoustego Księstwo Polskie podzielono na posiadające pełną autonomię dzielnice, z których Śląsk, a tym samym Kasztelania Cieszyńska, przypadły jego najstarszemu synowi i zarazem księciu seniorowi – Władysławowi II Wygnańcowi. Władysław II został przez swych braci wygnany z Polski, ale pod presją cesarza niemieckiego jego bracia zwrócili dzielnicę śląską jego synom, którzy podzielili ją pomiędzy siebie. Część z Kasztelanią Cieszyńską przypadła drugiemu pod względem starszeństwa Mieszkowi I Plątonogiemu.

Mieszko rezydował na zamku w Raciborzu, który stał się od 1172 roku stolicą Księstwa Raciborskiego, a od 1201 roku siedział na zamku w Opolu, będącym odtąd stolicą Księstwa Opolskiego. Jak możemy się dowiedzieć z zachowanych źródeł, sprowadził do Cieszyna zakon bernardynów, którego członkowie przypuszczalnie otworzyli pierwszą w mieście szkołę.

Jego następcą był Kazimierz I opolski, nazywany też opolsko-raciborskim. Wizerunek jego pieczęci z 1223 roku jest obecnie najstarszym wyobrażeniem napieczętnym orła księstw opolskiego i cieszyńskiego w historii. Po nim schedę przejął Mieszko II Otyły, który ze względu na swoją chorobę zmarł w wieku dwudziestu kilku lat, przekazując Księstwo Opolsko-Raciborskie swemu bratu Władysławowi.

Zgodnie ze starym piastowskim zwyczajem Władysław podzielił swoje księstwo pomiędzy czterech synów. Najstarszy z nich Mieszko I, otrzymał we władanie kasztelanię cieszyńską podniesioną odtąd do rangi w pełni suwerennego Księstwa Cieszyńskiego.

Choć artykuł zaledwie pobieżnie obrazuje historię sprzed powstania Księstwa Cieszyńskiego, to niewątpliwie nakłoni on niejednego czytelnika do głębszych dociekań na temat początków tego arcyciekawego regionu. Pozwoli również obiektywnie spojrzeć na przeszłość, a zarazem na często gloryfikowaną odwieczność pewnych zachodzących zjawisk kulturowych.

Na koniec dla większego porządku warto zaprezentować:


Spis cieszyńskich władców przed powstaniem właściwego Księstwa Cieszyńskiego

DYNASTIA NIEZNANA
Cieszymir (VIII/IX w.)

DYNASTIA MOJMIROWCÓW
Świętopełk I (874 – 894)
Mojmir II (894 – 906)

DYNASTIA PRZEMYŚLIDÓW
Spycigniew I (906 – 915)
Wratysław I (915 – 921)
Wacław I Święty (921 – 935)
Bolesław I Okrutny (935 – 967)
Bolesław II Pobożny (967 – 990)

DYNASTIA PIASTÓW
Mieszko I (990 – 992)
Bolesław I Chrobry (992 – 1025)
Mieszko II Lambert (1025 – 1031)
Bezprym (1031 – 1032)
Kazimierz I Odnowiciel (1034 – 1058)
Bolesław II Szczodry (1058 – 1079)
Władysław I Herman (1079 – 1102)
Zbigniew (1102 – 1107)
Bolesław III Krzywousty (1107 – 1138)
Władysław II Wygnaniec (1138 – 1159)
Bolesław IV Kędzierzawy (1146 - 1163)
Mieszko I Plątonogi (1163 – 1211)
Kazimierz I (1211 – 1230)
Mieszko II Otyły (1230 – 1246)
Władysław I (1246 – 1281)