Inspiracją do napisania
niniejszego artykułu jest zamieszczony w „Gwiazdce Cieszyńskiej”
z 1896 roku spis władców Księstwa Cieszyńskiego (opublikowany
tydzień temu na fanpage’u strony). Spis zawiera bowiem, prócz
książąt cieszyńskich, również sześciu władców rządzących
cieszyńską krainą przed powstaniem właściwego księstwa.
Cofnijmy się zatem w
zamierzchłe czasy, które giną gdzieś w mrokach dziejów owiane
baśniową nutą tajemnicy, kiedy mieszkańcy Cieszyna i okolic
kłaniali się Słońcu jako najwyższemu z licznych bóstw. Choć
pierwsze ślady bytności człowieka na tym terenie pochodzą sprzed
783 tysięcy lat przed naszą erą, to skupimy się na samym okresie
słowiańskim, poprzedzonym, jak informują nas źródła,
osadnictwem germańskim i celtyckim.
Najnowsze badania prof.
Idziego Panica dotyczące początków Cieszyna nie pozostawiają
żadnej wątpliwości, iż jest to jedno z najstarszych miast.
Starszych nawet od Państwa Polskiego – i to o całe sto
pięćdziesiąt sześć lat, przyjmując za większością
historyków, że dzisiejsza Polska powstała w 966 roku.
Na przełomie VIII i IX
wieku, czego dowodzą badania archeologiczne, na terenie późniejszego
Księstwa Cieszyńskiego budowane były pierwsze drewniane grody
słowiańskie w Kocobędzu–Podoborze i Międzyświeciu. Rozpoczęło
się także zasiedlenie dzisiejszej Góry Zamkowej w Cieszynie. Tak
nagły i spójny proces osadniczy oznacza, że musiała wtedy
zaistnieć jakaś wspólna przyczyna, nakazująca ówczesnym
mieszkańcom regionu podjęcie takiej inicjatywy. Była nią
konieczność obrony przed Awarami, sprawującymi wówczas kontrolę
nad ludami rozsianymi na północ od Dunaju -
w tym słowiańskie plemiona Gołęszyców. Od 796 roku Słowianie
zaczęli się buntować przeciwko Awarom, co skutkowało budową
grodów obronnych. Niewątpliwie była to akcja zorganizowana,
dowodzona przez jakąś wybitną jednostkę – człowieka, który w
tym celu potrafił zjednać sobie sprzymierzeńców.
W XVI wieku cieszyński
kronikarz Eleazar Tilisch w swojej kronice podaje, że założycielem
Cieszyna był niejaki książę Cieszymir, a miało to miejsce około
810 roku. Rok założenia miasta uznawany dotąd za legendarny
okazuje się zatem zbliżony do czasu powstawania najważniejszych
grodów w regionie. Tajemnicą, którą Eleazar Tilisch zabrał ze
sobą do grobu, jest fakt ustalenia, aż tak dokładnej daty. Tym
bardziej, że pokrywa się ona z wydarzeniami historycznymi, a także
wykopaliskami archeologicznymi. Wróćmy zatem do osoby Cieszymira,
który prawdopodobnie był ową wybitną jednostką dowodzącą
buntem przeciwko Awarom. Jego historyczność jest dużo trudniejsza
do potwierdzenia, jednak niekoniecznie należy tę postać włożyć
między bajki. Językoznawcy są współcześnie zgodni co do kwestii
pochodzenia nazwy miasta od imienia jakiegoś wybitnego woja –
Cieszymira, a nie jak zmyślono w XIX wieku od czasownika „cieszyć
się”. W świetle wcześniejszych ustaleń, Cieszymir byłby
zatem pierwszym, choć na wpół legendarnym, władcą wywodzącym
się z plemienia Gołęszyców.
Brak odpowiednich źródeł
nie pozwala nam doszukiwać się jego rodziny i ewentualnych
następców, co sprawia, że kolejnego władcy cieszyńskiej ziemi
należy szukać około 874 roku. Wtedy bowiem książę
wielkomorawski Świętopełk I najechał z misją
chrystianizacyjną plemiona Wiślan, po drodze paląc grody
Gołęszyców. W związku z najazdem Świętopełka I istnieją dwie
tezy: jedna mówi, że przyłączył on do Państwa Wielkomorawskiego
ziemie wzdłuż biegu górnej Wisły (czyli m.in. późniejsze
Księstwo Cieszyńskie) i ziemię opawską (późniejsze Księstwo
Opawskie); druga, że tylko przejechał przez te ziemie,
pozostawiając po sobie jedynie zgliszcza. Z kolei w roku 880
Świętopełk I po raz drugi wpada przez Bramę Morawską, tym razem
by najechać Śląsk. Włączenie Śląska do Państwa
Wielkomorawskiego również jest przedmiotem sporów wielu
historyków. Pewne jest, na co wskazują wykopaliska archeologiczne,
że region utrzymywał odtąd przynajmniej kontakty handlowe z
Państwem Wielkomorawskim. Wiadomo również, iż po najazdach
Świętopełka I ludność ze zniszczonego grodziska w Podoborze
przeniosła się na cieszyńską Górę Zamkową, gdzie funkcjonowała
wówczas nieobwarowana osada handlowa, wokół której około 910
roku wzniesiono drewniano-ziemny wał obronny.
Jeżeli przyjmiemy, iż
Świętopełk I włączył cieszyńskie grody do Państwa
Wielkomorawskiego (jak uznaje większość niezależnych historyków)
to jego następcą i kolejnym władcą byłby jego syn Mojmir II.
Na jego rządach skończyła się dynastia zasiadających na
tronie od 820 roku Mojmirowców, a także około 907 roku doszło do
upadku Państwa Wielkomorawskiego.
Na gruzach starego
państwa wzrosło nowe należące do pierwszych Przemyślidów. Odtąd
grody Gołęszyców bez wątpienia weszły w orbitę wpływów
czeskich. Cieszyńską ziemią władał wówczas książę Spycigniew
I, którego matką była Ludmiła, ogłoszona pierwszą czeską
świętą. W 915 roku władzę w kraju przejął syn Spycigniewa I – Wratysław
I, po nim w 921 roku tron czeski objął Wacław I Święty.
Wacław I zanim jeszcze ogłoszono go świętym, został zamordowany
przez swego brata i następcę Bolesława I Okrutnego. Po nim
w 967 roku rządy objął Bolesław II Pobożny. Siostra
Bolesława II – Dobrawa została żoną pierwszego polskiego
księcia Mieszka I. Prawdopodobnie orszak ślubny czeskiej
księżniczki przejeżdżał w 965 roku przez cieszyńską ziemię w
drodze do Państwa Polan. Bolesław II utrzymywał dobre relacje z
Mieszkiem I, które uległy pogorszeniu dopiero po śmierci Dobrawy w
977 roku. Walki o Śląsk i Ziemię Krakowską pomiędzy Mieszkiem I
a Bolesławem II zakończyły się dopiero w 990 roku zawarciem
pokoju. Odtąd cieszyńska ziemia weszła w skład państwa Mieszka
I, choć niektórzy badacze uważają, że nastąpiło to dopiero
w roku 1000 za panowania jego syna Bolesława I Chrobrego.
Potomkowie Mieszka I zostali tym samym nowymi władcami cieszyńskiej
krainy.
W czasach Bolesława I
Chrobrego cieszyński gród został podniesiony do rangi kasztelanii,
która była pierwszą formą samorządu terytorialnego. Kasztelania
cieszyńska obejmowała mniej więcej tereny późniejszego Księstwa
Cieszyńskiego i część obecnego powiatu pszczyńskiego. Po śmierci
Bolesława I Chrobrego władzę przejął jego syn Mieszko II
Lambert. To właśnie jego żona Rycheza przyprowadziła do
Polski kult św. Mikołaja, którego ustalono patronem dynastii
Piastów. Stąd najstarszy murowany kościół w Księstwie
Cieszyńskim nosi do dziś jego wezwanie. Na krótko władzę po
Mieszku II objął jego brat Bezprym. Choć panował tylko
rok, to narobił niezłego bigosu, gdyż Polska na prawie pół wieku straciła
wówczas status królestwa.
W 1034 roku władzę
objął Kazimierz I Odnowiciel. Mówi się, że za jego czasów zaczęto powoli zastępować
drewniane zabudowania murowanymi. Choć chyba ominął on cieszyńską
ziemię, poza rotundą w Cieszynie nie odnaleziono bowiem dotąd
fragmentów innych budynków murowanych z tego okresu. W czasie
rządów Bolesława II Szczodrego Przemyślidzi postanowili
odzyskać utraconą kilka dekad temu ziemię, toteż na rozkaz
Wratysława II najechali zbrojnie w 1076 roku ziemię cieszyńską.
Bolesław II utrzymał kontrolę nad tym skrawkiem swojego kraju,
aczkolwiek nie zdołał utrzymać się na polskim tronie, który
przejął jego brat Władysław I Herman. Ten z kolei zawarł
pokój z Czechami, jednocześnie chcąc umocnić swoją pozycję
monarchy, żeby zapobiec w przyszłości interwencji Czech i Niemiec.
Po nim rządy przejęli jego synowie Zbigniew, rządzący
zaledwie pięć lat i Bolesław III Krzywousty. Ten ostatni
dzieląc Państwo Polskie na niezależne dzielnice, położył
podwaliny pod powstanie autonomicznego tworu, jakim stało się
Księstwo Cieszyńskie.
Po śmierci
Bolesława III Krzywoustego Księstwo Polskie podzielono na
posiadające pełną autonomię dzielnice, z których Śląsk, a tym
samym Kasztelania Cieszyńska, przypadły jego najstarszemu synowi i
zarazem księciu seniorowi – Władysławowi II Wygnańcowi.
Władysław II został przez swych braci wygnany z Polski, ale pod
presją cesarza niemieckiego jego bracia zwrócili dzielnicę śląską
jego synom, którzy podzielili ją pomiędzy siebie. Część z
Kasztelanią Cieszyńską przypadła drugiemu pod względem
starszeństwa Mieszkowi I Plątonogiemu.
Mieszko rezydował na
zamku w Raciborzu, który stał się od 1172 roku stolicą Księstwa
Raciborskiego, a od 1201 roku siedział na zamku w Opolu, będącym
odtąd stolicą Księstwa Opolskiego. Jak możemy się dowiedzieć z
zachowanych źródeł, sprowadził do Cieszyna zakon bernardynów,
którego członkowie przypuszczalnie otworzyli pierwszą w mieście
szkołę.
Jego następcą był
Kazimierz I opolski, nazywany też opolsko-raciborskim.
Wizerunek jego pieczęci z 1223 roku jest obecnie najstarszym
wyobrażeniem napieczętnym orła księstw opolskiego i cieszyńskiego
w historii. Po nim schedę przejął Mieszko II Otyły, który
ze względu na swoją chorobę zmarł w wieku dwudziestu kilku lat,
przekazując Księstwo Opolsko-Raciborskie swemu bratu Władysławowi.
Zgodnie ze starym
piastowskim zwyczajem Władysław podzielił swoje księstwo pomiędzy
czterech synów. Najstarszy z nich Mieszko I, otrzymał we
władanie kasztelanię cieszyńską podniesioną odtąd do rangi w
pełni suwerennego Księstwa Cieszyńskiego.
Choć artykuł zaledwie
pobieżnie obrazuje historię sprzed powstania Księstwa
Cieszyńskiego, to niewątpliwie nakłoni on niejednego czytelnika do
głębszych dociekań na temat początków tego arcyciekawego
regionu. Pozwoli również obiektywnie spojrzeć na przeszłość, a
zarazem na często gloryfikowaną odwieczność pewnych zachodzących
zjawisk kulturowych.
Na koniec dla większego
porządku warto zaprezentować:
Spis cieszyńskich
władców przed powstaniem właściwego Księstwa Cieszyńskiego
DYNASTIA NIEZNANA
Cieszymir (VIII/IX
w.)
DYNASTIA MOJMIROWCÓW
Świętopełk I
(874 – 894)
Mojmir II (894 –
906)
DYNASTIA PRZEMYŚLIDÓW
Spycigniew I (906 –
915)
Wratysław I (915 –
921)
Wacław I Święty
(921 – 935)
Bolesław I Okrutny
(935 – 967)
Bolesław II Pobożny
(967 – 990)
DYNASTIA PIASTÓW
Mieszko I (990 –
992)
Bolesław I Chrobry
(992 – 1025)
Mieszko II Lambert
(1025 – 1031)
Bezprym (1031 –
1032)
Kazimierz I Odnowiciel
(1034 – 1058)
Bolesław II Szczodry
(1058 – 1079)
Władysław I Herman
(1079 – 1102)
Zbigniew (1102 –
1107)
Bolesław III
Krzywousty (1107 – 1138)
Władysław II
Wygnaniec (1138 – 1159)
Bolesław IV
Kędzierzawy (1146 - 1163)
Mieszko I Plątonogi
(1163 – 1211)
Kazimierz I (1211 –
1230)
Mieszko II Otyły (1230
– 1246)
Władysław I (1246
– 1281)