Gdyby w szkołach
przykładano większą wagę do nauki historii lokalnej, imię tego
księcia cieszyńskiego z pewnością wryłoby się w świadomość
mieszkańców Księstwa Cieszyńskiego tak dobrze jak imię wielkiego
cesarza Franciszka Józefa I. Niestety dożyliśmy czasów, kiedy
historia lokalna przegrywa nierówną walkę z propagandą
historyczną, a osobistości pokroju Przemysława I Noszaka muszą
ustępować miejsca innym bohaterom, których bohaterskość (w myśl
definicji bohaterstwa) można podać w wątpliwość.
 |
| Przemysław I Noszak, nieznanego autorstwa |
Wielokrotnie w swych
tekstach udowodniłem, że zależy mi na promowaniu naszych lokalnych
postaci i wydarzeń historycznych. Tak będzie i tym razem. Za
napisanie tego artykułu zabierałem się długo, gdyż postać
Przemysława I Noszaka jest według mnie godnym naśladowania wzorem
polityka w skali międzynarodowej. Zasługuje on zatem na szczególne
miejsce w panteonie naszych lokalnych osobistości.
Przemysław I Noszak
urodził się pomiędzy 1332 a 1336 rokiem. Był trzecim synem
księcia Kazimierza I cieszyńskiego i jego żony księżnej Eufemii
mazowieckiej. Pierwotnie nie był przeznaczony do objęcia tronu
cieszyńskiego jednak przedwczesna śmierć jego starszych braci
sprawiła, że został on głównym dziedzicem Księstwa
Cieszyńskiego. Był człowiekiem niezwykle wykształconym. Znał
kilka języków – łacinę, czeski, polski, niemiecki, angielski,
francuski i prawdopodobnie węgierski.
Wybitne dzieci księcia
Kazimierza I cieszyńskiego
Po tym jak 18 lutego 1327
roku Kazimierz I cieszyński złożył hołd lenny królowi czeskiemu
Janowi Luksemburczykowi (patrz: O tym jak Księstwo Cieszyńskiestało się lennem czeskim), otworzył on szeroką drogę do
międzynarodowej kariery wszystkich swoich dzieci. Pierwsze z dzieci
Kazimierza I – córka Anna, została żoną Wacława I legnickiego.
Od niej w linii prostej wywodzi się niejedna koronowana głowa
współczesnej Europy. Najstarszy syn Władysław bardzo szybko
dostrzegł możliwość swojego awansu na dworze królów czeskich i
mając dwadzieścia kilka lat występuje w dokumentach jako sędzia
nadworny Karola IV. W 1355 roku Władysław jest także obecny
podczas koronacji Karola IV w Rzymie. Druga z córek Jolanta Helena
została przełożoną klasztoru klarysek w Krakowie. Syn Bolesław
również poświęcił swe życie stanowi duchownemu i został
kanonikiem krakowskim i wrocławskim, a później prepozytem kościoła
Wszystkich Świętych na zamku w Pradze i osobistym kapelanem cesarza
Karola IV Luksemburczyka. Inna z córek – Agnieszka została wydana
za mąż za księcia Konrada II oleśnickiego. Kolejny z synów Jan,
tak jak jego bracia, wybrał karierę kościelną. Wymieniony jest w
dokumencie papieskim wystawionym w 1359 roku w Awinionie jako kleryk
wrocławski. Także Siemowit poświęcił się duchowieństwu i
pełnił godność wielkiego przeora Czech, Moraw, Polski, Austrii,
Styrii i Kartynii, a od 1384 roku był także skarbnikiem i
namiestnikiem przeoratu niemieckiego. Najmłodsza z córek Kazimierza
I cieszyńskiego została cysterską.
Można zatem śmiało
stwierdzić, że książęta cieszyńscy w XIV wieku panoszyli się
na dworze czeskim jak i na swoich własnych cieszyńskich włościach.
 |
| Dokument w języku niemieckim, wydany 4 III 1359 roku w Cieszynie, przez Przemysława I Noszaka |
Z tak dogodnego położenia
książąt cieszyńskich w Królestwie Czeskim skorzystał też
Przemysław I Noszak, poświęcając się polityce międzynarodowej.
O jego politycznej karierze na praskim dworze cesarskim dowiadujemy
się z zachowanych dokumentów. Jego imię występuje na co najmniej
213 przechowywanych w Archiwum Narodowym w Pradze archiwaliach i
kilkudziesięsięciu aktach w archiwach zagranicznych, w tym w
Wielkiej Brytanii czy we Francji. Najaktywniejszy okres jego kariery
dyplomatycznej przypada na lata 70.−90. XIV wieku. Wtedy służył
najpierw na dworze cesarza Karola IV, a później jego syna Wacława
IV. W latach 80. XIV wieku należy do najznamienitszych polityków
Europy, zajmując się całą kancelarią królów czeskich w Pradze.
Przyjaciel czeskiego
króla
Choć Przemysław I
Noszak służył Karolowi IV, to dopiero śmierć cesarza spowodowała
szybki rozwój jego kariery na dworze syna Karola IV - Wacława IV.
Przemysław I Noszak był najprawdopodobniej opiekunem, mentorem i
nauczycielem Wacława IV, co potwierdzają późniejsze dokumenty już
z czasów rządów Wacława IV. Niewykluczone, że Wacław IV w wieku
młodzieńczym przebywał często na zamku w Cieszynie. Przemysław I
Noszak był ulubieńcem i wiernym przyjacielem późniejszego króla.
Dzięki temu zasiadał on w najwyższej radzie Królestwa Czeskiego.
Kiedy Wacław IV został przez szlachtę czeską pojmany i uwięziony
w Austrii, Przemysław I Noszak cały czas opiekował się swoim
królem i wychowankiem. Nawet na dokumencie z 25 sierpnia 1394 roku,
w którym Wacław IV wybacza swym wrogom, widnieje obok pieczęci
królewskiej pieczęć Przemysława I Noszaka.
 |
| Wacław IV, król czeski, za nim w zbroi Przemysław I Noszak,wg. A. Machka, XVIII wiek |
W 1386 podczas
nieobecności króla Wacława IV w Pradze Przemysław dostąpił
zaszczytu pełnienia funkcji gubernatora Czech, chwilowo sprawując
władzę w całym Królestwie. Szlachta czeska nie zgadzała się na
tak wysoką pozycję księcia cieszyńskiego w Czechach, w związku z
czym wkrótce doprowadziła do zastąpienia go w radzie królewskiej
przez księcia opawsko-raciborskiego z rodu Przemyślidów. Zrodziło
to konflikt pomiędzy Księstwem Cieszyńskim a Księstwem Opawskim,
który prawie doprowadził do wojny. Kulminacyjnym punktem było
zamordowanie w 1406 roku najstarszego syna Przemysława Noszaka,
również Przemysława, który w drodze powrotnej z Gliwic do
Cieszyna został napadnięty w okolicach Rybnika przez Marcina Czecha
i zamordowany. Spór zakończyło podpisanie 7 listopada 1407 pokoju
w Żorach.
 |
| Akt lenny Przemysława I Noszaka, zapisany w języku niemieckim, opatrzony osobistą pieczęcią księcia. Przemysław I Noszak złożył hołd lenny 21 IV 1366 w Pradze, cesarzowi rzymskiemu i królowi czeskiemu Karolowi IV |
Przemysław I Noszak −
w służbie dyplomacji
Pierwszą misją
dyplomatyczną Przemysława I Noszaka po objęciu tronu przez Wacława
IV była wyprawa do Francji. Jej celem było przekonanie francuskiego
króla Karola V, żeby przestał wspierać papieża w Awinionie i tym
samymym położył kres schizmie papieskiej. Niestety wyprawa
zakończyła się niepowodzeniem ze względu na śmierć króla
francuskiego. Przemysław I Noszak został zatem wysłany do Aglii,
by prowadzić rozmowy z Ryszardem II w sprawie wspólnej polityki
wobec Awinionu. Drugim zadaniem Przemysława I Noszaka, jakie miał
do wykonania na angielskim dworze, było prowadzenie pertraktacji
małżeńskich dotyczących zamążpójścia księżniczki czeskiej −
Anny, siostry Wacława IV, za Ryszarda II (zakończonych zresztą
powodzeniem). Przy okazji Przemysław I Noszak wydał też za mąż
swoją córkę Małgorzatę za Szymona z Fellbrigg, chorążego króla
Ryszarda II (patrz: Lady Margaret, a więc Cieszynianka na angielskim dworze), poszerzając tym samym swoje własne wpływy.
 |
| Dokument wystawiony w Norymberdze 17 XII 1355, Przemysław I Noszak wymieniony jako świadek |
Na początku 1383 roku
powierzono Przemysławowi I Noszakowi rozwiązanie konfliktu pomiędzy
Wacławem IV a rodem Bibersteinów o ich majątki na Śląsku i
Łużycach. Bardzo szybko książę był też w pełni zajęty
rozwiązywaniem problemów w Niemczech, gdzie prowadził rozmowy
pomiędzy wysłannikami Związku Szwabsko-Ryńskich Miast i
niemieckimi książętami. Rozmowy zakończyły się powodzeniem i
udało mu się zaprowadzić, przynajmniej czasowy, porządek.
Następnie został wysłany przez króla do rozwiązania kolejnego
konfliktu o granice pomiędzy Królestwem Czeskim a Miśnią.
W 1394 roku Przemysław I
Noszak opuścił Radę Królewską, jednak nie zniknął z polityki
międzynarodowej. Został jednym z przywódców Związku Śląskiego,
który powstał z inicjatywy śląskich książąt, mieszczaństwa i
szlachty w trosce o zapewnienie pokoju na terenie całego Śląska,
należącego wtedy do coraz mniej stabilnego Królestwa Czech. W
ramach tej działalności cieszyński książę doprowadził do
zawarcia 12 czerwca 1397 układu z królem Polski Władysławem
Jagiełłą o współpracy przygranicznej w zwalczaniu rozbójnictwa.
Przemysław zyskał przy tym zaufanie polskiego króla, który
wyraził zgodę na przekazanie cieszyńskiemu księciu w zastaw ziemi
lublinieckiej i oleskiej przez wojewodę krakowskiego (do 1401 roku
władał obiema tymi ziemiami). Wziął też udział w pertraktacjach
polsko-krzyżackich w 1410, które zakończyły się jednak
niepowodzeniem.
 |
| Dokument wystawiony przez księcia Przemysława I Noszaka 27 IX 1384 w Luksemburgu, opatrzony osobistą pieczęcią księcia |
Na początku XV wieku
Przemysław zaczyna ustępować miejsca swym synom. Coraz rzadziej
występuje w dokumentach. Około 70-letni książę cierpi na
podagrę. Z zachowanych relacji wynika, że pod koniec życia prawie
nie poruszał się o własnych nogach. Wszędzie noszono go w
lektyce, stąd wziął się przydomek Noszak. Przemysław I Noszak
umarł 23 maja 1410 roku w Cieszynie. Jego ciało spoczęło w
podziemnej krypcie książąt cieszyńskich w kościele dominikańskim
w Cieszynie (obecnie kościół św. Marii Magdaleny).
 |
| Płyta nagrobna Przemysława I Noszaka |
Władca na jakiego
czekają współcześni Cieszyniacy?
Przemysław I Noszak był
wybitnym dyplomatą w skali międzynarodowej. Silny książę
zbudował też silne Księstwo Cieszyńskie. Sprowadzał do Cieszyna
najlepszych architektów, budowniczych, rzeźbiarzy itd. Inwestował
w rozwój kulturowy, a także w dużym stopniu ideologiczny swojego
państewka. Z jego czasów pochodzą najstarsze zabytki kultury
materialnej Księstwa Cieszyńskiego, które stanowią obecnie ważne
punkty na jego turystycznej mapie. Do najważniejszych należą
dzieła warsztatu Piotra Parléřa z Pragi
− figura Cieszyńskiej Madonny ze Sarego
Tragu; tarcze herbowe wieńczące narożniki krenelaża Wieży
Piastowskiej, które są najstarszymi zabytkami heraldycznymi w
Polsce; płyta nagrobna księcia Przemysława I Noszaka w kościele
Marii Magdaleny.
 |
| Tarcze herbowe w narożnikach zwieńczenia Wieży Piastowskiej |
Do zabytków pochodzących
z czasów Przemysława należy też zaliczyć freski z kościoła
Podwyższenia Świętego Krzyża we Frysztacie czy kościół św.
Jerzego w Cieszynie, w którym zachował się nad ołtarzem
oryginalny, gotycki, złocony herb książąt cieszyńskich.
Jeżeli chodzi o
ideologię państwową Księstwa Cieszyńskiego to właśnie od
czasów Przemysława I Noszaka orzeł książąt cieszyńskich był
obecny w przestrzeni publicznej na szeroką skalę. Na każdym kroku
począwszy od komnat reprezentacyjnych po najważniejsze miejskie
instytucje i kościoły widoczny był złoty orzeł Księstwa
Cieszyńskiego. Zdobił on ceramiczne płytki, którymi wyłożona
była zamkowa kaplica, widniał on na książęcych chorągwiach i
sztandarach powiewających na zamkowych wieżach. Złoty orzeł
cieszyński w błękitnym polu symbolizował władzę książęcą i
dostojeństwo.
Przemysław I Noszak
zapoczątkował też uprawę winorośli w Księstwie Cieszyńskim,
zakładając na terenie księstwa kilka winogradów, z których
najsłynniejszy mieścił się w Cieszynie (patrz: Winobranie).
Jednym z pomysłów Przemysława I Noszaka było też założenie w
Cieszynie uniwersytetu na wzór praskiego Uniwersytetu Karola.
Niestety tego ostatniego pomysłu nie zrealizowano, ku szkodzie nas
współczesnych, gdyż Cieszyn mógł być dziś drugim Oxfordem,
Cambridge, Padwą, Bolonią czy Krakowem posiadającym jedną z
najstarszych uczelni w Europie.
Ponad 600 lat temu
zakończyła się epoka przemysławowska w Księstwie Cieszyńskim.
Zmieniali się kolejni władcy, ale żaden z nich nigdy nie odebrał
glorii i chwały księciu Przemysławowi I Noszakowi. W czasie jego
rządów Księstwo Cieszyńskie dynamicznie się rozwijało i choć
książę był ambasadorem spraw Królestwa Czeskiego, to siłą
rzeczy reprezentował też swoje własne państewko.